مقدمه
نسبت علم تجربی و دین از دیرباز در جهان غرب مسئله واره بوده و تعارضاتی بین این دو بروز
کرده است. تعارضات علم و دین صرفاً در خاستگاه غربی آن و اندیشمندان مسیحی قرون وسطایی
و علم زدگان آن سامان رخ داده است. نقطه آغازین چالش بین علم و دین در صورت بندی جدید
1564 ) در خصوص گردش زمین و سایر سیارات به دور خورشید می- - آن، رأی گالیله ( 1642
دانند (تقیان، 1385 ، ص 10 ). نسبت علم تجربی و دین در اسلام و جهان اسلام چگونه است؟
فرضیه این نوشتار آن است که بین قوانین و یافتههای حقیقی علم و آموزههای راستین دین،
تعارضی وجود ندارد. همچنانکه تعارضی بین عقل مهذب و آموزههای دینی وجود ندارد، فراتر از
آن معرفت وحیانی میتواند ما را به سوی مجموعهای از قوانین عمومی در اجتماعیات رهنمون
سازد و یا دستمایه نظریه سازی قیاسی و تولید علم قرار گیرد و مبنایی برای ایجاد نوعی از عقلانیت
واقع شود. « جهان مسلمانی » در
تعریف بومی سازی مبنایی
بومی سازی بنیادی یا تولید علم مبنایی به جهان نگرشی دینی اطلاق میشود که میتواند سکویی
برای نظریه پردازی قرار گیرد. همان سان که سکولاریسم، اومانیسم، دنیا محوری از جمله بنیادهای
پس از کسب اشراف لازم بر » ذهنی علوم سیاسی و انسانی مغرب زمین است. در این بومی سازی
نظریهها و علوم جدید مغرب زمین، به میراث یا تراث اسلامی اعم از قرآن و سنت و نیز سنتهای
.( فاروقی، 1385 ، ص 248 ) « غربال شده و صحیح توجهی کانونی میشود
در علوم طبیعی، فلسفه و علوم تجربی و همه چیز پایان « کسوف خداوند » ، با بومی سازی مبنایی
فیلسوف متأله آلمانی، وضعیت برهه زمانی که اینک جهان از « مارتین بوبر » میپذیرد. توضیح آنکه
حادثهای است ،« کسوف خداوند » . مفهوم سازی میکند « کسوف خداوند » سر میگذراند را با واژه
که بین خداوند و دیدگان ما صورت میگیرد نه در نفس خداوند (بوبر، 1380 ، ص 41 ). درست
حائل میشود و اتفاقی در نقش خورشید « ما » مانند کسوف خورشید که چیزی بین خورشید و خود
واقع نمیشود، در مورد کسوف خداوند نیز همین طور است؛ یعنی چیزی بین ما و خداوند حائل و
مرگ » حجاب شده است. نه اینکه اتفاقی درباره خداوند رخ داده باشد. آن طور که نیچه میگوید
یاد میکند که به « سکوت خداوند » میگوید و از « سارتر » رخ داده باشد. یا آن طور که « خداوند
است؛ یعنی خداوند قبلاً با ما سخن گفته است و اکنون « مرگ خداوند » طور تلویحی به معنای
سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389 ، گزاره های دینی و بومی..../ 83
بعد از مرگ، مفهوم سازی کرده است « تولد دوباره خداوند » صامت است. هایدگر نیز با واژگان
ناظر بر آن است که با گذشت « کسوف خداوند » (بوبر، 1380 ، ص 100 ). استعاره بوبر مبنی بر
عصری که نور الهی بر حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و نیز علوم تجربی و فلسفه، غائب بوده
است، دگر باره، امکان تماس نزدیک با حقیقت مطلقه فراهم خواهد شد و حضور خداوند به
اشکال شگفت انگیزش دوباره فرصت جلوه و ظهور پیدا خواهد کرد (بوبر، 1380 ، ص 15 ). ظاهراً
این کسوف، مقارن با وقوع انقلاب اسلامی ایران به پایان رسیده است.
مفروضات
-1 رابطه علم و دین در جهان غرب و جهان غیر غرب (اسلام) سرگذشت متفاوتی داشته است.
به رغم آنکه در جهان غرب این نسبت تعارض یا تباین بوده است، در جهان اسلام سازگار و
.(105- مکمل ساز یکدیگر بودهاند (بنگرید: فغفور مغربی، 1384 ، صص 119
-2 دین به مثابه ابژه شناسایی: دین چگونه متعلق شناسایی در علوم و رشتههای گوناگون قرار
شکل گرفت که انسان، خود ابژه « علوم انسانی مدرن » گرفته است؟ همان گونه که از زمانی
شناسایی در حوزههای گوناگون علم قرار گرفت. سید قطب اشاره میکند که از لحظهای به بعد
سبک بیانی قرآن، فصاحت و بلاغت آن و موضوعاتی از این دست موضوع شناسایی قرار
گرفت.در حالی که مسلمانان صدر اسلام ونسل اول، قرآن را به عنوان راهنمایی در عمل و برای
عمل مطالعه میکردند (سید قطب، 1993 ، ب) در این نوشتار دین به مثابه ابژه شناسایی نیز از جمله
مفروضات است و آن را از محدوده این بررسی خارج میکنیم.
موضوع و مدعای این نوشتار است. دین به مثابه یک سوژه شناسا ،« دین به مثابه سوژه شناسایی »
چگونه به شناسایی سیاست، سیاست داخلی کشورها و سیاست خارجی و سیاست بین الملل و
پدیدههای سیاسی پرداخته و میپردازد؟
گزارههای دینی و ماهیت علم
تنها راه یقین آور است؟ به بیان و استفهام انکاری Science آیا روش علمی (تجربی) موسوم به
آیا روش علمی (تجربی) تنها راه و راهنمای موثق برای رسیدن به حقیقت است؟ (باربور، « باربور »
و علم گرایی میتواند مورد بازبینی قرار گیرد. برداشت « علم » 1379 ، ص 1). بنابراین مفهوم
پوزیتیویستی از علم و منحصر کردن آن به مشاهده، تجربه حسی و نفی هرگونه حقیقت غیر مادی
84 / فصلنامه پژوهش سیاست، سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389
و معرفت غیر تجربی و غیر حسی و نادیده گرفتن تفاوت میان علوم طبیعی و فیزیکی با علوم انسانی
« علم » 339 ). با بررسی این نکته میتوان به نوعی تلقی خاص از - است (ازمریان، 1380 ، صص 241
علم » دست یافت که باید برای آن مفهوم سازی و واژه سازی کرد. به طور مثال میتوان گفت
که اشاره به منظومهای از گزارهها دارد که مسلمانان همگی به آن باور دارند و برای « مسلمین
برای مغرب زمین “Science” مسلمانان یقین آور است؛ یعنی همان کاری را انجام میدهد که
انجام میدهد. با این تفاوت که نوعی خاص از علوم انسانی است که خاص جوامع مسلمان نشین
شناخت » برساند شیوهای علمی و دستاورد آن « معرفت یقینی » است. بنابراین هر شیوهای که ما را به
خواهد بود. هر چند که نظام استدلالی آن متفاوت از نظام علوم تجربی باشد. مانند شناخت « علمی
وحیانی که با ساز و کار خاص خود، معرفت جامعه شناختی، انسان شناختی وسیع و عمیقی را
.( عرضه میکند (ازمریان، 1380 ، ص 255
رشتههای علوم انسانی را « اشتباهات » معرفت وحیانی با آن آموزههای قطعی و یقینی میتواند
تصحیح کند. چرا که منبع شناخت وحیانی، یقینی است. در حالی که بسیاری از منابع علوم انسانی،
وحی اهمیت بسیاری در ارزیابی » ، غالباً یقینی نیستند (ازمریان، 1380 ، ص 261 ). به نظر أزمریان
1« منابع معرفتی جامعه شناسی و جهت دادن به پژوهشگر مسلمان برای اجتناب از اشتباهات دارد
علوم جدید در » (أزمریان، 1380 ، ص 262 ). رنه گنون هم در نقد علوم تجربی جدید میگوید
صورت جدید ثبات خود را از دست داده است؛ زیرا با اتصال به اصول میتوانست، تا اندازهای که
دنیای » موضوع آن اجازه میداد، در تغییر ناپذیری آنها سهیم باشد، در حالی که اکنون کاملاً به
محدود شده است. نه هیچ چیز پایداری در آن میتوانید پیدا کنید و نه هیچ نقطه ثابت قابل « تغییر
.( تکیهای در آن یافت میشود (گنون، 1388 ، ص 73
اجتماع که به عنوان معیار علمی شدن جامعه شناسی، مطرح « قوانین ثابت، عام و کلی » - کشف
است (أزمریان، 1380 ، ص 274 )، دست کم به صورت قضایا و گزارههای یقینی، امکان پذیر
.( نیست. این آرمان فراتر از توان انسان است (همان، ص 276 و 274
امکانات » - پژوهشگران مسلمان باید در کنار ارج نهادن به دستاوردهای علم جامعه شناسی، به
در طرح مجموعهای از قوانین عام که پدیدههای اجتماعی در حرکت تاریخی خود تابع آن « وحی
1. در اینجا نیز چون معرفت قدسی، بشری می شود، باز هم احتمال خطا و اشتباه وجود دارد. اما چون مواد خام، یقینی
نمیرساند و ابطال پذیری آن را به دنبال ندارد. « دین » است، لذا احتمال خطا کمتر میشود. ثانیاً آسیبی به
سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389 ، گزاره های دینی و بومی..../ 85
سیر عامی که انسان رو به آن دارد، مدنظر « پیش گویانه از آینده » هستند و نیز در اعطای سیمایی
.( داشته باشند (همان، 276
از مجاری دیگری کسب ، « حواس » بر مبنای پیش فرضهای متافیزیکی، آدمی میتواند افزون بر
معرفت کند و به حقایقی دست یابد که حس و تجربه در دستیابی به آنها نقشی ندارد:
الف- رویای صادقه؛ ب- علم لدنی؛ ج- الهام و وحی، انواعی از این معرفتها هستند.
رویای صادقه: قرآن در سوره یوسف (ع)، با ذکر چند مورد رویای صادق به این حقیقت اشاره
میکند که در عالم خواب، مجرایی برای کسب معرفت به روی آدمی گشوده میشود و این
موارد، خواب حضرت یوسف (ع) است. او در خردسالی، خوابی دید که سالیان بعد تحقق یافت و
اسرار آن برایش آشکار شد. مورد دوم خوابهای دو تن از زندانیانی بود که با حضرت یوسف
(ع) در زندان بودند. حضرت یوسف (ع) با تعبیر خواب هایشان آنها را از سرنوشتشان آگاه
ساخت. مورد سوم خواب عزیز مصر بود که حضرت یوسف (ع) آن را تعبیر کرد و دیری نپایید
که این خواب تحقق یافت.
علم لدنی: معرفت دیگری است که بدون واسطه اندامهای حسی کسب میشود و موهبتی است
که خداوند به انسانهای خاصی عطا میکند. برای مثال حضرت خضر (ع) با استمداد از این علم
کارهایی کرد که شگفتی حضرت موسی (ع) را در پی داشت.
وحی: وحی نوع خاصی از معرفت است که خداوند به قلب انبیاء میرساند و حواس در کسب
آن نقشی ندارند. الهام نیز وجه دیگری از معرفت است که از سنخ اشراقات ربانی است و انسانهای
خاصی، بدون واسطه حواس آن را درک و کسب میکنند؛ اما سیر فلسفه در مغرب نشان میدهد
که از قرن هفدهم به بعد، بیشتر فیلسوفان غرب به شناخ تشناسی روی آورده، از متافیزیک روی
گردان شدند (سجادی، 1380 ). دفع متافیزیک از حوزه عقل نظری، نه تنها در علوم طبیعی به
جریان افتاد، بلکه در علوم انسانی نیز ادامه یافت. بر اساس رویکرد ماتریالیستی، علوم طبیعی و
سپس انسانی بر مبنای مقولات مشاهده پذیر و مادی و رو ششناسی تجربی استوار شدند و تمام
آنچه به حوزه متافیزیک مربوط میشد، به نام امور غیر علمی، از قلمرو مطالعات علمی خارج
گشت (علم الهدی، 1386 ، ص 153 ). وقتی پیش فرضهای متافیزیکی مربوط به انسان کنار
گذاشته میشوند، ابعاد وجودی انسان مانند پدیدههای مادی، تحقیق و بررسی میشوند، انسان در
مییابد و از شأن روحانی او غفلت و در نتیجه، تصویری نارسا از ظرفیتها و « شیء تنزل » حد یک
توانمندیهای او ترسیم میشود. در این نوع پژوهشهای روان شناختی و علوم تربیتی که منشأ
86 / فصلنامه پژوهش سیاست، سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389
فلسفی آنها اثبات گرایی بوده است، به پیش فرضهای متافیزیکی توجه نشده است؛ رویکرد
.( اثبات گرایی بر سکولاریسم مبتنی است (محسن پور، 1388 ، ص 26
گزارههای دینی اعتقادی و تولید علم
گزارههای دینی چگونه میتواند در جهت دهی به ساخت کلان گزارههای دینی و انسجام بخشی
به یافتهها و اصول موضوعه جزئی کار ساز واقع شود؟ عقلانیت اسلامی، چگونه میتواند برای
علوم تجربی ابزاری، هد فسازی کند و بدان معنایی متعالی و انسانی دهد؟ و یا مبنایی برای
فرضیه سازی و ایجاد سازه نظری قرار گیرد. به طور مثال از اشارات دین در خصوص موضوعات
مطرح در حوزه علم میتوان ایده و فرضیه گرفت. به طور کلی فرایند پژوهش و تولید علم را در
دو فاز تعریف میکنند: اول فاز خلاق و فرضیه سازی ودوم فاز انتقادی و آزمون فرضیه (فرگاس،
368 ). بنابراین از گزارههای دینی میتوان دست کم در فاز خلّاق علم و - 1373 ، صص 370
فرضیه سازی استفاده کرد. نظیر وجود موجودات زنده در سایر سیارات نحوه باروری، جاذبه و
کروی بودن زمین، تصویر کلی جهان خلقت و مسئله آفرینش (افتخاری، 1386 ، ص 97 ). بنابراین
بیان شده است، از آنجا که آگاهی « امور واقع » هرگونه اخباری که در متون دینی معتبر در باب
میباشد و یا اینکه میتواند جایگزین مبادی مابعدالطبیعه علوم قرار گیرد « علم » ، نسبت به واقع است
و یا پایه پژوهشهای تجربی قرار گیرد و به عنوان فرضیه در نظر گرفته شود و مورد آزمون قرار
( گیرد (فتحعلی خان، بی تا، ص 75
به جهان و جهان سیاست، رخ خواهد داد و « بازگشت خدامندی و خدا محوری » به این ترتیب
به پایان میرسد و معنویت گرایی در جامعه، سیاست، روابط بی نالملل رخ « کسوف خداوند »
وجود دارد. رئالیسم و واقعیت « امر متعالی » و « امر اضافی » ، خواهد داد. در نگاه بوم یسازی مبنایی
بینیها و مشاهدات عینی و محسوس (عالم شهادت) نفی نمیشود. بلکه بررسی عالم شهادت یعنی
مادیات و محسوسات فی نفسه حائز ارزش و اهمیت است (بنگرید: دهقانی، 1389 ، ص 54 ). بلکه
در نگاه توحیدی، بحث آن است که بررسی محدود و محصور در محسوسات نباشد. بررسی
« امر اضافی » مادیات، دنیا، محسوسات و توجه به آنها شرط لازم است اما شرط کافی نیست. بلکه
،« متافیزیک » ،« معنویات » هم باید وجود داشته باشد و آن « توجه اضافی » یک « جزء اضافی » یک
است. « روح » ،« آخرت »
سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389 ، گزاره های دینی و بومی..../ 87
بنابراین چون هستی دو ساحتی است. انسان دو ساحتی است. اسلام دو ساحتی است. پس سیاست
و اجتماع و تمدن سازی نیز باید دو ساحتی باشد. هر یک از این اجزاء و پدیدهها در صورتی که به
یک بعد فرو کاسته شود، بحران آفرین خواهد شد. ماده اصل است. اما معنویت در درون مادیت
رشد میکند. مرحوم مطهری هم به این مطلب اشارت داشته است (مطهری، بیتا) .
- تمدن سازی امروز ایران هم متفاوت از تمد نسازی مغرب زمین است در تمد نسازی ایران
به طور توأمان مد نظر است امری که نوعی تناقض نما و « مادی و معنوی » جمع دو ساحت
پادوکسیکال و جمع اضداد مینماید یکی از دشوارهای تمدن سازی در همین امر است.
- در کارکرد دولتها نیز همین نکته بارز میشود. دولت اسلامی، نوعی کارکرد تربیتی و ارتقای
سطح معنویت شهروندان و اتباع و بندگان خدا را نیز علاوه بر کارکردهای متعارف بر عهده دارد.
گزارههای اخلاقی دین و تولید علم
اخلاقیات اسلامی چگونه میتواند تسهیلات و امکانات پژوهشی جدید و بی مانندی را جهت
افزایش بازدهی علوم تجربی و انسانی فراهم کند؟ قدرت نرم اخلاق اسلامی چگونه میتواند،
قدرت سخت آزاد شده ناشی از پیشرفتهای تکنولوژی را مهار کند؟ و آنها را در توازنی منطقی
به پیش برد؟ میتوان موارد ذیل را مدنظر قرار داد:
- انگیزههای خلوص برای خداوند، انگیزههای قدرتمندی را در خدمت تولید علم قرار
میدهد، همان سان که این انگیزهها برای رزمندگان اسلام، انگیزههای قدرتمندی فراهم میکند و
او را آماده پرداخت هزینه حداکثری میکند.
- تقوای پژوهشگر نیز بنا به بیان صریح قرآن کریم میتواند قدرت تمایز و تشخیص او را تقویت
.( کند: ان تتقوالله یجعلکم لکم فرقانا (انفال/ 29
نیز فهم انسان را در مقولات علمی تیزتر میکند: لیس العلم بالتعلیم انما هو نور « تهذیب نفس » -
یقذف الله فی قلب من یشاء.
- امدادهای غیبی در تولید علم نقش ممتازی دارد. همان سان که در اخلاقیات بزرگان علمی
است که در لحظات فهم دشوار مطالب و ناکامی در حل معضلات علمی به نماز متوسل پیدا می-
کردند.
- در اخلاقیات علمی است که دانشمند مسلمان نباید هیچ کار، هر چند تعلیم و تعلم و پژوهش
علمی او را از یاد خدا باز دارد والا آن کار مطلوب نخواهد بود: رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن
88 / فصلنامه پژوهش سیاست، سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389
ذکر الله (نور / 37 ) هیچ چیز نه تجارت نه معامله نه کلاس و نه مباحثه علمی و پژوهش نباید مومن
را از یاد و ذکر خداوند باز دارد.
- بسیاری از گزارههای اخلاقی میتواند دستمایه فرضیه سازی و نظریه سازی در حوزههای
فاستخف قومه » و یا آیه شریفه ؛« الغیبه جهد العاجز » گوناگون علمی قرار گیرد. نظیر روایت اخلاقی
( فاطاعوه ... (زخرف / 54
گزارههای فقهی دین و تولید علم
احکام فقهی و دینی و تجویزهای آن و جستجو در جهت کشف فلسفه احکام و منطق چرایی و یا
چگونگی آن، به چه نحوی میتواند الهام بخش دانشمندان در علوم تجربی و انسانی قرار گیرد؟ در
یک جامعه دینی چگونه باید از گزارههای فقهی به عنوان چارچوب پژوهشی مفروض نظیر
بهره گرفت؟ نقوی حرمت « امانت بودن قدرت در علم سیاست » در علم اقتصاد و یا « حرمت ربا »
را در سیستم سازی اقتصاد اسلامی در محور سیاستگزاری اقتصادی به گونهای علمی « ربا » فقهی
.(89- نشان داده است (نقوی، 1366 ، صص 102
روزه بگیرد تا سلامت جسمی « صوموا تصحوا » به عنوان مثال گزاره فقهی درباره روزه داری
داشته باشید میتواند به عنوان فرضیهای درباره نقش روزه در سلامت جسمانی در علم پزشکی
مورد آزمون قرار گیرد. توصیههایی درباره جهت بدن در خوابیدن با این استدلال که چیز باطلی در
.( دین راه ندارد میتواند دستمایه فرضیه سازی قرار گیرد (افتخاری، 1387 ، ص 97
قوانین به دست آمده از این فرایند به دلیل اتکای آن بر منابع وحیانی و تکیه بر فطرت تغییر
.(72- ناپذیر انسانها، ماندگارتر و بادوامتر است (بنگرید: گنون، 1388 ، ص 73
گزارههای دینی در گذشته درخشان علم
به نقش ادراکات اسلامی در اعتلای تمدن غرب « ریشههای شرقی تمدن غرب » هابسون در کتاب
خلاصه آنکه » . جدید و مسلط موجود و الهام بخشی علوم مسلمین به طور تفضیلی پرداخته است
دانشمندان اسلامی و فلاسفه و عالمان مسلمان، تأثیر زیادی در تفکر اروپایی داشتند. متفکران غربی
با شبیه سازی این ایدهها، توانستند از آموزه آیین کاتولیک، یعنی حاکمیت معنویت، به ایده
و فرایند تجربه علمی بودند « عینیت » مرکزیت فرد برسند. افزون بر آن مسلمانان آغازگر پذیرش
.( هابسون، 1387 ، ص 173 ) «. که بعدها انقلاب علمی اروپا را تحت تأثیر قرار داد
سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389 ، گزاره های دینی و بومی..../ 89
وی با اشاره به تأثیرگذاری رازی، فارابی، ابن سینا به طور خاص به تأثیرگذاری ابن شاطر در
متخصصان دیگری نیز استدلال کردهاند که » نجوم و ستاره شناسی بر کپرنیک اشاره میکند
کپرنیک مدلهای ابن شاطر را اقتباس کرده است. کپرنیک به حق پیرو مکتب مراغه شناخته شده
با توجه به آنچه گفته شد، تأثیر تفکر اولیه مسلمین از رنسانس » : است (همان، ص 175 ) و میافزاید
اروپایی بسیار فراتر رفته و الهام بخش انقلاب علمی اروپا بوده است. این گفته بیکن که علم باید بر
انجام آزمایش مبتنی باشد و این ایده که دستیابی به حداکثر سود با اعمال تقسیم کار ممکن است،
کلمه به کلمه همان استدلالهایی هستند که دانشمندان پیشین مسلمان بیان کرده بودند (همان، ص
نیز تأثیرات معارف دینی در « معارف اسلامی در جهان معاصر » 175 ). سید حسین نصر نیز در کتاب
.( شکل گیری علوم در قلمرو جهان اسلام و معاصر را مورد بررسی قرار داده است (نصر، 1371
گزارههای دینی به مثابه ظرفیت جدید نقادی
گزارههای دینی چگونه میتواند ظرفیت نقادی جدیدی برای علوم انسانی و سیاسی فراهم کند و به
میتوان گزارههای علمی را به » ؟ مثابه شاغولی، خطای جه تگیری آنها را انداز هگیری و افشا کند
دین عرضه کرد و مواردی که با مسلمات دینی در تعارض است و دین آنها را تأیید نم یکند، کنار
.( گذارد (فتحعلی خانی، بی تا، ص 75
گزارههای دینی و معنویت دهی ساختاری به علوم انسانی و سیاسی
دو زیستی بودن و دو ساحتی بودن محققان علوم انسانی با سم تگیری اسلامی از نکات قابل ذکر
در این عرصه است. همچون موجوداتی که هم میتوانند در خشکی و هم در آسمان به طور
توأمان زندگی کنند، محقق باید هم علل مادی را بررسی کند و هم علل معنوی و مرتبط با توحیط
افعالی را بررسی کند و این دو در طول یکدیگرند. به همین دلیل کار دشواری است. محقق باید
علاوه بر علم انسانی تخصصی خود در حوزه علوم اسلامی هم تا حدودی صاحب نظر باشد.
گزارههای دینی و نقش وحدت دهی به اجزای پراکنده علوم طبیعی، انسانی و اسلامی
علوم بعد از دوره رنسانس را « وحدت در کثرت » میتواند « توحید » گزارههای کلان دینی نظیر
تأمین کنند. این وحدت بخشی میتواند در کارآمدی و معنابخشی آنان بسیار کار ساز افتد
(چیتیگ، 1388 ، ص 71 ). علوم طبیعی با همه تنوعاش و علوم انسانی و تجربی و حتی معارف دینی
90 / فصلنامه پژوهش سیاست، سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389
در شاخههای گوناگون آن و دنیا شناسی با غایت آخروی و آن جهانیاش و پدیدههای متکثر
طبیعی آن در همه عرصهها به محوری واحد به نام توحید پیوند میخورد و معنادار میشود.
گزارههای دینی در قالب سنتهای قرآنی
قوانین علوم انسانی و سیاسی به اقتضای ذات خود در بلوکهای کلان یکصد ساله و چند ساله و
بعضاً هزار ساله مندرج است. بنابراین پژوهشگر علوم انسانی به دنبال کشف و بیان این قواعد کلی
در پدیدههای انسانی است؛ اما این قوانین خارج از ظرفیت وجودی و طول عمر کوتاه وی است.
و جز آن به قوانین انسانی و اجتماعی مندرج در تاریخ اشاره « مارکس » ،« بدن » دانشمندانی چون
تأکید ورزیده است و « قانونمندی تاریخ » کردهاند؛ اما قرآن کریم قرنها قبل برای اولین بار بر
انسانها را به کشف و آموختن این قوانین و عبرت گیری از آنها ترغیب کرده است. قرآن کریم از
یاد کرده است. « سنت » این قوانین تاریخی در انسان و جامعه و تاریخ و طبیعت با عنوان
امام علی(ع) نیز به مطالعه تاریخ جوامع گذشتگان و کشف قواعد آن تشویق کرده است:
پسرم! درست است که من به اندازه پیشینیان عمر نکردهام؛ اما در کردار آنان نظر افکندهام و در »
اخبارشان اندیشدم و در آثارشان سیر کردهام. تا آنجا که یکی از آنان شدهام. بلکه با مطالعه تاریخ
آنان، گویا از اول تا پایان عمرشان با آنان بودهام. پس قسمتهای روشن و شیرین زندگی آنان را
از دوران تیرگی شناختم و زندگانی سودمند آنان را با دوران زیانبارش شناسایی کردم، سپس از هر
چیزی مهم و ارزشمند آن را و از هر حادثهای، زیبا و شیرین آن را برای تو برگزیدم. (نهج البلاغه،
.(32- ترجمه دشتی، نامه 31 ، فراز 33
طریقه و روشی است که خداوند برای تدبیر جهان اتخاذ فرموده و قوانینی است که به ،« سنت » -
فرمان الهی بر جهان حکم فرما میباشد و به معنای قانون مستمر است: قد خلت من قبلکم سنن
فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین (آل عمران/ 137 ): پیش از شما هم مللی بوده-
اند. در زمین سیر و گردش کنید تا عاقبت و سرانجام کسانی که وعدهها و آیات الهی را تکذیب
کردند و هلاک شدند، مشاهده کنید.
- سنتهای الهی قابل تغییر و تبدیل نیستند: سنه الله التی قد خلت من قبل و ان تجد لسنه الله
تبدیلا (فتح/ 23 ) سنت الهی بر این بوده است و ابداً در این سنت خداوند تغییر نخواهد یافت.
و پذیرش توبه که « توبه » - ممکن است برخی از سنتها بر برخی دیگر حاکم باشد، به طور مثال
خود از سنتهای الهی است، میتواند مانع از اجرای برخی از سنتهای دیگر شود: قل للذین
سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389 ، گزاره های دینی و بومی..../ 91
کفروا ان ینتهوا یغفرلهم ما قد سلف و ان یعودوافقد مضت سنت الاولین (انفال / 38 ): (ای رسول
ما، به کافران بگو اگر از کفر خود، دست بردارید و به راه ایمان باز آیید، گذشته شما بخشوده می-
شود (و عقوبت نخواهید شد) و اگر به کفر و عصیان روی آورید، سنت الهی مانند گذشتگان در
.(4- انتظار شماست (برای بررسی بیشتر بنگرید: مهاجری، 1361 ، صص 18
قرآن کریم، خرد و اندیشه بشر را در این جهت بیدار میکند که صحنه تاریخ، سنتها و قوانینی
دارد و تو به عنوان یک انسان برای آنکه انسانی فعال و کارامد باشی باید آن سنن و قوانین را
کشف کنی تا بتوانی حاکم بر آنها باشی وگرنه محکوم آن سنن و قوانین خواهی شد (سلیمانی،
.( 1389 ، ص 100
تقسیم بندی کرد. سنت- « سنتهای اجباری و اختیاری » میتوان آن را به « سنتها » - در بررسی
های اجباری آن دسته از سنتهایی است که اراده انسان در آن منفعل است و تحت تأثیر اراده
بیولوژیک که خارج از اراده انسان است؛ اما دسته دوم، سنت های « سنت مرگ » انسانها نیست. نظیر
اختیاری است که انسانها در تحقق و عدم تحقق آن نقش دارند، در سنت اختیاری، اراده انسان
فعال است و تلاش میکند با تغییر و تحول دادن پدیدههای علّی، پدیدههای معلولی را تغییر دهد.
نمونهای از سنت اختیاری، سنتهایی که به صورت قضیه شرطیه در قرآن آمده است و ارتباط دو
رخداد اجتماعی را به این شکل بیان کرده است که اگر رخداد اول تحقق یابد، تحقق رخداد دوم
حتمی است. همچنین انسانها م یتوانند با کنترل رخداد اول، تحقق رخداد دوم را سرعت بخشند و
یا به تأخیر اندازند و یا حتی آن را کاملاً منتفی سازند (صدر، 1424 ، ص 78 ). در بررسی سنتها
باید تمرکز بر سنتهای اختیاری باشد که انسان بتواند در تحقق آن اثرگذاری و نتایج مترتب بر
.( رفتارها را متحول سازد (حیدر کوشا، 1389 ، ص 41
- بر منبای مطالعه سنتها در قرآن میتوان به جمع بندی زیر دست زد:
الف)سنتها حضور خداوند را در سلسله علل توجیه میکند. ب)نقش انسان را در شک لگیری
سنتها نشان میدهد. ج) رابطه علّی میان پدیدهها را مورد توجه قرار میدهد. د)ساز و کارهای
.( 43 و ص 52 - تحقق سنت را آشکار میسازد (حیدر کوشا، 1389 ، صص 44
شهید محمدباقر صدر یکی از دانشمندانی است که در آثار خود به طور محوری به این نکته
توجه کرده است. عمومیت این سنتهای تاریخی بر همه ادوار یکی از نکات مورد تأکید است.
این نکات بر همه انسانها اعم از مؤمن یا غیر مؤمن صادق خواهد بود.
92 / فصلنامه پژوهش سیاست، سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389
آزموده خواهند شد و یا همه به تعالیم انبیاء « سنت آزمایش » برای نمونه، همه انسانها بر اساس
این روزگاران، » : دست خواهند یافت. استدلال ایشان بر این حقیقت استناد به این آیه است
( آل عمران/ 140 ) « حکومتها را به تناوب میان مردم میگردانیم
مسلمانان در جنگ بدر پیروز شدند، چون شرایط لازم و منطقی پیروزی مطابق با سنتهای
تاریخی برای موفقیت را کسب کرده بودند. در جنگ احد، آنجا که شرایط به گونهای ترتیب یافته
بود که بر اساس قوانین و معیارهای سنت، محکوم و مجبور به شکست میشدند، شکست خوردند.
"اگر در جنگ (احد) آسیبی به شما میرسد (در جنگ بدر) به آن گروه (دشمن) نیز آسیبی
همانند آن رسیده است. و این روزگاران (پیروزها) را به تناوب میان مردم میگردانیم" (آل عمران
. (140/
قرآن میخواهد در این تقریر بگوید که چنین میپندارید که پیروز شدن یک حق خدایی برای
شما مسلمانان است. پیروزی حق طبیعی برای شماست تا آن اندازه و در صورتی که بتوانید شرایط
لازم و کافی آن را بر اساس منطق سنتهای تاریخ همان سنتهایی که خداوند به طور تکوینی
وضع کرده است، فراهم آورید و چون این شرایط در جنگ احد فراهم نبود، شکست خوردید
.( (صدر، 1369 ، ص 80
حتی قرآن افقی دورتر را نشان میدهد و همین گروه انسانی یعنی مسلمانان را که پاکترین و بی
آلایشترین گروهها در صحنه تاریخ بودهاند، تهدید میکند و این خطا را متوجه آنان میکند که
اگر وظیفه و رسالت خود را به انجام نرسانند، رسالت آسمانی تعطیل نخواهد شد، بلکه گروه
دیگری جایگزین آنان خواهند شد زیرا سنتهای تاریخ آنان را کنار میزند و گروه دیگر و بهتری
را جایگزین آنان خواهد کرد. یعنی شرایط لازم را برای ارائه جهره یک ملت شاهد و حاضر در
صحنه را داشته باشد، بر سر کار خواهد آورد.
( - الا تنفروا یعذیکم غذاباً ألیماً و یستبدل قوماً غیرکم (توبه / 39
- یا ایها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دین فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه (مائده /
(54
خبر میدهند. وی یکی « امتها » همگانی یک جامعه: برخی از آیات قرآن مجید از مرگ « اجل »
از سنتهای الهی را نابودی امتها مطرح میکنند یعنی همان گونه که عمر هر انسانی آغاز و
انجامی دارد، جوامع نیز عمر داشته و پس از پایان یافتن عمرشان به مرگ مبتلا میشوند.
( - لکل امه اجل اذا جاء اجلهم فلا یستأحزون ساعه و لا یستقدمون (یونس/ 49
سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389 ، گزاره های دینی و بومی..../ 93
( - لکل امه اجل اذا جاء اجلهم لا یستأحزون ساعه و لا یستقدمون (اعراف/ 34
یعنی وجود دسته جمعی مردم نسبت داده شده است و نه به فرد خاص. جوامع و « امت » اجل، به
امتها هم دارای مرگ میباشند.
سنت یاری و نصرت اهل حق: خداوند در این باره میفرماید: ام حسبتم ان تدخلوا الجنه و لما
یأتکم مثل الذین خلوا من قبلکم مستهم البأساء و الضراء و زلزلوا حتی یقول الرسول و الذین آمنوا
معه متی نصراله ان نصرالله قریب (بقره/ 214 ). شهید صدر بر این باور است که این آیه بیانگر سنت
یاری و نصرت الهی به مؤمنان پس از تحمل سختیها و استقامت در راه حق است. یکی از سنت-
های الهی حاکم بر تاریخ، نصرت و پیروزی اهل حق در مبارزه با اهل باطل است ولی این سنت
مشروط به پایمردی و تحمل شداید و بلاها و استقامت در میدان جهاد با کفر است (سلیمانی،
.( 1389 ، ص 112
در تغییرهای اجتماعی. برخی « زیر بنایی انسان » بیان سنت تاریخی در قالب مصداق: سنت تأثیر
مکتبهای بشری اراده و اختیار انسان را مقهور ساختارهای جامعه و تاریخ میدانند ولی شهید
صدر معتقد است از نظر قرآن و سنتهای قرآنی در تاریخ، تغییرات اجتماعی به دست انسانها و
اراده و اختیار افراد انجام میشود نه جامعه و تاریخ. بنابراین نه تنها افراد محکوم اراده جامعه نیست،
بلکه انسانها، سنگ بنای تغییرهای اجتماعی به شمار میآیند. به این آیه توجه کنید:
رعد/ 11 ). شهید صدر با توجه به آیه مزبور، ) « ان الله الایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم »
محتوای درونی و روانی و فکری انسان، زیر بنا و وضع اجتماعی، روبنا را تشکیل میدهند. این
روبنا جز به تبع تغییر در پایه و دگرگونی در زیربنا، تغییر و دگرگونی نخواهد پذیرفت (سلیمانی،
.( 1389 ، ص 107
سنت تأثیر عدالت در رفاه اجتماعی
یکی از قوانین حاکم بر تاریخ این است که رعایت تقوا به مثابه متغیر مستقل موجب افزایش
نعمتهای مادی و معنوی (متغیر وابسته) میشود. شهید صدر با استناد به 3 آیه، این سنت را بیان
میکند.
- ولو ان اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض ولکن کذبوا
( فاخذناهم بما کانوا یکسبون (اعراف/ 96
( - و أن لو استقاموا علی الطریقه لاسقیناهم ماء عذباً (جن/ 16
94 / فصلنامه پژوهش سیاست، سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389
- ولو انهم اقامو التوراه و الانجیل و ما انزل الیهم من ربهم لا کلو من فوقهم و من تحت
( ارجلهم (مائده/ 66
این سه آیه از رابطهای معین سخن میگوید. رابطه بین پایداری و اجرای احکام خدا در صحنه
عمل (متغیر مستقل) با فراوانی خیرات و برکات و تولید و تمدن سازی (متغیر وابسته).
شهید صدر میگوید: بر اساس قانون و سنت تاریخ پیاده کردن ادیانه و مذاهب الهی و کاربرد
جدی دستورات و احکام دینی در روابط توزیع، همیشه و به طور مستمر، فراوانی تولید ازدیاد
محصول و افزایش ثروت را به دنبال دارد و در نهایت به گشایش درهای خیر و برکت از آسمان و
، زمین بر روی مردم منتهی یشود و این نیز یکی از سنتها و قوانین تاریخ است (سلیمانی، 1389
.( ص 111
را اشاره به همین سنتهای تاریخی در قرآن کریم « قصص قرآنی » سید قطب یکی از اهداف
میداند. تا خوانندگان آینده از این قصهها عبرت گیری کنند. برای عبرت گیری این پیش فرض
باید پذیرفته شود که نوعی مشابه سازی به طور مثال در داستان بنی اسرائیل و نسلهای امت اسلامی
در ادوار گوناگون وجود دارد. بدون باور به این نفس الطریق بودن راه یگانه بشریت در طول
تاریخ و نیز وجود لغزش گاههای مشابه در این راه برای امتهای گوناگون، عبرت گیری معنا
.( نخواهد داشت (سید قطب، 1982 ، جلد 2، ص 1045
نقش گزارههای دینی در قاعدهمند کردن رفتار مؤمنان
آیا گزارههای ثابت دینی میتواند رفتارهای مؤمنانه را همچون رفتارهای عقلانی در نظریه انتخاب
عقلانی اولاً قاعدهمند و ثانیاً قابل پیش بینی کند؟ در رهیافت انتخاب عقلایی گفته میشود. انسانها
عاقل هستند. انسانها دنبال سودطلبی، لذ تطلبیاند. انسانها رفتاری هدفمند، حسابگرایانه دارند. این
رفتار عقلایی فردی بعدها در قالب عقلانیت معطوف به خود (یک بعدی) یا عقلانیت معطوف به
خود و دیگری به طور توأمان (عقلانیت استراتژیک) تبدیل به رفتار سیاسی و جمعی میشود.
همانگونه که دست نامرئی آدام اسمیت نمونه اولی و تئوری بازیها و معمای زندانی نمونه دومی
.(129- 49 و مارش، 1384 ، صص 157 - میباشد (بنگرید: منوچهری و همکاران، 1387 ، صص 51
انسانها تعریف شود. دوم آنکه باید « اهداف » بنابراین در روش شناسی انتخاب عقلانی اول آنکه باید
، ابزارها و وسائل و رفتارهای احتمالی برای آن هدف شناسایی و ماتریس بندی شود (لیتل، 1373
ص 65 ). این بحث نظری میتواند به منزله مقدمهای برای ورود به بحث رفتار مؤمنانه تلقی شود.
سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389 ، گزاره های دینی و بومی..../ 95
این مفروضات وجود دارد: اول آنکه « دنیای مؤمنان » در هستی شناسی میتوان چنین گفت که در
جهان شهادت (ظاهر و ماده) و جهان غیب هر دو وجود دارند. دوم آنکه اعتقاد مؤمن به خداوند،
پیامبر (ص) و هدایت پیامبرانه و نیز آخرت و مرگ اندیشی موجب هنجارپذیری رفتار سیاسی وی
میشود. سوم آنکه هنجارهای مذهبی نه تنها تولید رفتار و رفتار سیاسی میکنند، بلکه رفتارهای
قاعده مند، یکسان، مستمر و پایدار میکنند. چهارم آنکه به دلیل قاعد همندی رفتار مؤمنانه رفتار
انسانها از حیث علمی، بهتر مطالعه میشود و هستی شناسی رفتار انسانها منظمتر میشود و چون
منظمتر و تکرارپذیرتر میشود، در نتیجه قابل فهم و قابل پی شبینیتر میشود. پنجم آنکه به دلیل
یکسان بودن و ثابت بودن قواعد دینی برای همگان و همه مؤمنان، با جهانی منظمتر و ماندگارتر و
غیر قابل تغییر پذیرتری مواجه میشویم. در حالی که در عقلانیت فردی افراد، سلائق گوناگون،
ذهنیتهای متفاوت و منافع و سود و زیانهای متنوع وجود دارد و همواره سیال و شناورند بنابراین
استخراج از رفتارهای مؤمنانه به مراتب آسانتر از رفتارهای صرفاً عاقلانه است. ششم رفتار مؤمنانه
مواجهایم؛ « امر اضافی » هم بر مبنای عقل و هم بر مبنای شرع است. در واقع در هستی شناسی آن با
یعنی شرع هم به عقل اضافه شده است و آن را تحت تأثیر قرار داده است و بر نقاط قوت انتخاب
عقلانی افزوده است و بدان جهت داده است و عقلانیت توأم با معنویت بهتر میتواند رفتارها را
قاعدهمند کند، چون مصلحت سنجی شخصی نمیکند. در چنین سطحی از عقلانیت است که
فداکاریها و ایثارگریها هم عقلانی میشود؛ بر خلاف عقلانیت سوداگرایانه که در توجیه آن
بعضاً وامیماند.
هفتم در یک فرضیه رابطهای و همبستگی میتوان چنین اظهار داشت که به میزانی که اسلام
انسان مسلمان به اسلام حق نزدیکتر شود و به میزانی که یقین و ایمان فرد بیشتر میشود، به همان
میزان رفتارش قاعدهمندتر، منظمتر و قابل پیش بینی تر میشود. در حد اعلای آن رفتار معصومین
مؤمنان تمام عیار، کاملاً قاعدهمند و قابل پی شبینی است؛ یعنی قواعد اسلامی، تکراری، ثابت و
قاعدهمند است. پس رفتارهای مؤمنانه هم تکراری و قاعدهمند است.
هشتم همان سان که دیوانگی موجب بروز اخلال و اختلال در فرایند نظریه انتخاب عقلانی
میشود؛ یعنی مفروض اساسی و بنیادین نظریه عقلانی، عاقلانه رفتار کردن انسان است.تمام
فرضیههای بعدی بر این اصل مبتنی است. حال اگر فرد دیوانه باشد، معنای آن این است که
رفتارش معطوف به هدف، فایده، سود، استراتژی و ابزار نیست، پس قابل تکرار و قابل پیش بینی
96 / فصلنامه پژوهش سیاست، سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389
نیست. اکنون به همان قیاس در رفتارهای مؤمنانه نیز دو آفت اساسی است. الف) رفتار فاسقانه
ب) رفتار منافقانه.
فاسق بر خلاف مؤمنان، رفتارهای مستمر و قاعدهمند متأثر از ارزشهای دینی ندارد. به همین
یکی از مهمترین شرایط امامت، حاکم و مدیران ارشد نظام سیاسی در اسلام است؛ « عدالت » دلیل
زیرا عدالت و تقوا موجب میشود که فرد دارای رفتارهای تکرارپذیر، قاعدهمند و قابل پیش بینی
باشد. همین پی شبینی پذیری معطوف به آینده است که اطمینان آور و موجب اعتماد سازی به او
به دلیل فسق « فاسق » برای انتخاب یا انتصاب او به مسئولیتهای عالی رتبه مدیریتی است. بر عکس
یعنی هنجار شکنیاش در قیاس با مؤمن قابل اعتماد نیست؛ یعنی رفتارهای منظم و تکراری و
.( حجرات/ 6 ) « ان جائکم فاسق بنباء فتبینوا » : قاعدهمند ندارد. به همین دلیل قرآن کریم میفرماید
یعنی اگر فاسق، خبری به شما آورد، بدون تبیین و تحقیق نپذیرید؛ زیرا رفتارش قاعدهمند نیست و
ممکن است در خبر رسانی دروغ گفته باشد.
منافقان نیز رفتارهایی قاعدهمند و مستمر و پایدار ندارند. هر چند که در ظاهر در جهان مؤمنان
موجب میشود که در اعتقادات و باورها و رفتارهایش ثبات ندارد و « نفاق » زندگی میکنند. همین
چون ثبات ندارد فهم، توضیح و پیشبینی آن دشوار است. چون در جوهر فاقد همگونی است.
حتی فهم رفتار کافران آسانتر از فهم رفتار منافقانه است. بنابراین رفتار مؤمنانه سه آفت دارد: رفتار
سفیهانه و احمقانه؛ رفتار فاسقانه؛ رفتار منافقانه.
نتیجه گیری
گزارههای دینی میتواند در اندیشه سیاسی و علوم سیاسی باروری داشته باشد. گزارههای دینی
میتواند به صورت قیاسی و حرکت از کل به جزء مفهوم سازی کند و یا در جهت دهی به علوم
کار ساز باشد و برای علوم هدف آفرینی کند و در سیاستگزاری علمی مؤثر افتد. گزارههای دینی
میتواند یا امکانات پژوهشی جدیدی خلق کند و یا به طور غیر مستقیم بستر اخلاقی و روحی و
روانی مناسبی برای پژوهش حداکثری فراهم کند و با خلق فضای معنوی، ان را در حال و هوای
دیگری به پیش برد و محقق را آماده پرداخت هزینه بیشتری در راه پژوهش کند. گزارههای دینی
میتواند به مثابه شاغول، خطای علوم تجربی را اندازه گیری کند و امکانات نقادی بیشتری را با اتکا
به منابع شناختی راسختر فراهم کند. گزارههای دینی با طرح خطوط قرمز و اصول قطعی مفروض
چهارچوبهای پژوهشی خاصی را طرح میکند و یا مبنا سازی و شالوده سازی میکند. گزارههای
سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389 ، گزاره های دینی و بومی..../ 97
دینی میتواند به مثابه فرضیههای قابل آزمون در فرایند دو مرحلهای تولید فرضیه یا آزمون فرضیه
نقش آفرینی داشته باشد. گزارههای دینی در فضای ایرانی و جهان اسلامی که نوعی گسست در
مقوله علوم انسانی وارداتی از غرب وجود دارد، میتواند کارآمد باشد؛ زیرا شکاف علم تجربی و
دانش فلسفی در جهان غیر غرب را میتواند پر کند. گسستی که در خاستگاه غربی آن وجود
ندارد.
قرآن کریم
- نهج البلاغه
- ازمریان، محمد ( 1380 ). علوم اجتماعی از اثبات گرایی تا هنجارگرایی. ترجمه
عبدالقادر سواری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- استنفورد، مایکل ( 1382 ). درآمدی بر فلسفه تاریخ. ترجمه احمد گل محمدی،
تهران، نشر نی.
- افتخاری، اصغر ( 1386 ). شناخت دینی؛ بهرههای روش شناسانه قرآن کریم در حوزه علم،
در علیخانی و همکاران: روش شناسی در مطالعات سیاسی اسلام، تهران، دانشگاه امام صادق
.67- (ع)، صص 109
- باربیه، موریس ( 1380 ). دین و سیاست در دنیای مدرن، تهران.
- باربور، ایان ( 1379 ). علم و دین، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- بوبر، مارتین ( 1380 ). کسوف خداوند: مطالعاتی در رابطه دین و فلسفه. ترجمه عباس
کاشف، ابوتراب سهراب، تهران. نشر و پژوهش فرزان روز.
- تقیان، رضا ( 1385 ). بررسی پیشینه نظریه مکمل در باب علم و دین، مجله آینه
. معرفت، شماره 8، تابستان 1385
- چیتیگ، ویلیام ( 1388 ). علم جهان، علم جان. ترجمه امیر حسین اصغری، تهران،
اطلاعات.
- حیدر کوشا، علی ( 1389 ). پژوهشی در الگوی مطالعه سنتهای اجتماعی در قرآن.
فصلنامه معرفت فرهنگی و اجتماعی، شماره 2، بهار.
- دهقانی، جلال ( 1389 ). مبانی فرا نظری نظریه اسلامی روابط بین الملل. فصلنامه
روابط خارجی، شماره 6، تابستان.
- سید قطب ( 1993 ). الف. التصویر الفنی فی القرآن کریم، قاهره، دارالشروق.
98 / فصلنامه پژوهش سیاست، سال دوازدهم، شماره 29 ، پاییز 1389
- سید قطب ( 1993 ). ب. المعالم فی الطریق، قاهره، دارالشروق.
- سید قطب ( 1982 ). فی ظلال القرآن، قاهره، دارالشروق.
- سجادی، مهدی ( 1380 ). تبیین رویکرد استنتاج در فلسفه تعلیم و تربیت. تهران،
امیرکبیر.
- سلیمانی، جواد ( 1389 ). سنت مندی تاریخ در قرآن از منظر شهید صدر. فصلنامه
.93- تاریخ در آینه پژوهش، شماره 25 ، بهار 1389 ، صص 114
- صدر، سید محمد باقر ( 1369 ). سنتهای اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن.
تهران، رجاء.
- صدر، سیدمحمدباقر ( 1424 ). المدرسه القرآنیه. قم، دارالکتب الاسلامی.
- علم الهدی، جمیله ( 1386 ). چرخش از عالم دو قطبی به جهان سه درجهای. فصلنامه
. نوآوریهای آموزشی، شماره 20
- فاروقی، اسماعیل ( 1385 ). اسلامی سازی معرفت در مجید مرادی، تدوین و ترجمه،
اسلامی سازی معرفت، قم پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- فتحعلی خانی، بیتا، علم دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- فغفور مغربی، حمید ( 1384 ). جستاری کوتاه در رابطه علم و دین. فصلنامه آینه معرفت،
شماره 6، تابستان.
- گنون، رنه ( 1388 ). بحران دنیای متجدد، تهران، حکمت.
- لیتل، دانیل ( 1373 ). تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران، صراط.
- مارش، دیوید و جری استوکر ( 1384 ). روش و نظریه در علوم سیاسی. ترجمه امیرمحمد
حاجی یوسفی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- محسن پور، بهران ( 1388 ). نقش پیش فرضهای متافیزیکی در تحقیقات روانشناسی، مجله
. روش شناسی علوم انسانی، ش 59 ، تابستان 1388
- مطهری، مرتضی (بی تا). انسان و ایمان، تهران، صدرا.
. - مهاجری، مسیح ( 1361 ). سنتها از دیدگاه قرآن، تهران، بی نا، 1361
- منوچهری و همکاران ( 1387 ). رهیافت و روش در علوم سیاسی. تهران، سمت.
- نصر، حسین ( 1371 ). معارف اسلامی در جهان معاصر. تهران، امیر کبیر.
- نقوی، حیدر ( 1366 ). جمع اخلاق و اقتصاد در اسلام. ترجمه حس توانایان فرد، تهران،
ناشر: مؤلف.
- هابسون، جان ام ( 1387 ). ریشههای شرقی تمدن غربی. ترجمه مسعود رجبی و موسی
عنبری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
)