صنایع دستی طیف وسیعی از تولیدات مختلف را که هر یک دارای ویژ گیهای خاص
سنتی و فرهنگی هستند، در بر می گیرد . دانش مورد استفاده در اکثر قریب ب ه اتفاق این
تولیدات، دانش سنتی است که در طول سالیان دراز توسعه یافته و از نسلی به نسل دیگر
منتقل شده و در حال حاضر در دسترس عموم جامعه است.
از سو یی، یکی از واقعیت های موجود نظام کنونی حقوق مالکیت فکری این است که در
برخی از بخش ها بی نهایت توسعه یافته، ول ی به برخی دیگر از موضوعها، توجه چندانی
نداشته است . به عبارت دیگر، حقوق مالکیت فکری بیشتر بر رشته های پیشرفته تکنولوژی
تمرکز نموده و از ابتکارات و اختراعات آن حمایت های فراوانی کرده است . موضوع
تفکیک بین دانش های قابل حمایت و دانش ها ی غیر قابل حمایت، یکی ا ز موضوع های
بحث انگیز در سالهای اخیر بین کشورهای درحال توسعه و کشورهای توسعه یافته در
سطح بین المللی بوده است . حال اینکه این یک واقعیت است که دانش های قابل ثبت و
.(Cullet, حمایت، همیشه بر اساس برخی از دانش های موجود ساخته شده است , 2005
مثلا زمانی که اختراع جدیدی، از اختراع ثبت شده ای که در دوره حمایت است، P.287.)
استفاده کرده باشد ، س ؤال مطروحه در این خصوص ، این است که آیا صاحب اختراع
حاضر خواهد بود که اجازه بهره برداری از دانش خودش را به مخترع جدید بدهد و در
صورت اجازه ، این بهره برداری چگونه خواهد بود؟ از طرف دیگر، نظام حقوق مالکیت
فکری تا ب ه حال مکانیزمی برای بررسی این موضوع ک ه یک اختراع از دانش سنتی موجود
استفاده نموده که سالها ، بلکه قرنها توسط یک قوم یا قبیله یا مردم منطقه خاصی حفاظت و
مورد استفاده قرار گرفته، پیش بینی نکرده است.
در رابطه با مسأله فوق، نظام حقوق مالکیت فکری دارای مشکلاتی است، ازجمله:
نظام کنونی حقوق مالکیت فکری اصولا به دانشی که در دسترس عموم جامعه است نمی
پردازد؛ مانند موردی که دانش متعلق به تعداد کمی از مردم و محل مشخصی باشد .
بنابراین، بخشی از دانش موجود درحوزه صنایع دستی ، از جمله این موارد است که از
حمایت نظام کنونی حقوق مالکیت فکری برخوردار نیستند.
نظام حقوق مالکیت فکری جهت حمایت از اختراعات و ابتکارات خارج از حوزه علوم
پیشرفته طراحی نشده است . بنابر این، برای حمایت از صنایع دستی سیستم کنونی حقوق
مالکیت فکری نیازمند توسعه است.
سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388 / نظام حقوق بین المللی مالکیت فکری و.... 245
سؤال های طرح شده در این زمینه عبارتند از : 1- آیا مقرراتی در سطح بین المللی در
زمینه حقوق مالکیت فکری برای حمایت ازصنایع دستی وجود دارد؟ 2- چه اقداماتی در
جهت توسعه در نظام کنونی حقوق مالکیت فکری در حال انجام است؟ 3- از نظام کنونی
حقوق مالکیت فکری چه بهره های برای حمایت از صنایع دستی می توان برد. برای پاسخ
به این پرسش ها، ابتدا لازم است به جایگاه صنایع دستی درنظام موجود حقوق بین الملل
مالکیت فکری به پردازیم.
الف) جایگاه صنایع دستی درنظام حقوق بین الملل مالکیت فکری
صنایع دستی بخش درخور، توجهی از نمودهای ف ولکلور را تشکیل می دهد . مقررات
نمونه برای قوانین ملی که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری 1 و یونسکو 2 در مورد
حمایت از فولکلور در مقابل استفاده غیر قانونی و اقدامات مض ر در سال 1982 تهیه
نمودهای فولکلور شامل تولیداتی هستن د که » : گردیده، در تعریف فولکلور مقرر می دارد
در بر دارنده عناصر بارز میراث هنری سنتی بوده و ب ه وسیله اجتماع یک سر زمین یا
اشخاص حفظ و توسعه پیدا کرده اند و این ت ولیدات منعکس کننده انتظارات هنر سنتی آن
جامعه هستند( ماده 2 مقررات نمونه 1982 سازمان جهانی مالکیت فکری و یونسکو برای
قانون ملی در مورد حمایت از مظاهر فرهنگ عامه).
با توجه به تعریف فوق، فولکلور شامل نمودهای وجودی مختلفی، از جمله موارد ذیل
است: نمودهای کلامی 3 مانند شعر، افسانه؛ نمود های موسیقی 4، مانند آهنگ و آوازهای
محلی؛ نمود های حرکتی 5، مانند بازیها و رقصهای محل ی؛ نمودهای ملموس 6، مانند
طراحی، نقاشی، به طورکلی صنایع دستی ، مانند پیکرتراشی، حکاکی، سفالگری، فرش، کار
بر روی چوب و غیره. بر همین اساس، صنایع دستی بخش مهمی از نمودهای فولکلور را
1. World Intellectual Property Organisation
The United Nations Educational Scientific 2. سازمان علمی ، آموزشی و فرهنگی سازمان ملل متحد
and Cultural Organization
3. Verbal expressions, such as folk tales, folk poetry and riddles.
4. Music of expressions, such as folk songs and instrumental music.
5. Expressions by actions, such as folk dances, plays and artistic forms of rituals whether or
not reduced to a material form.
6. Tangible expressions, such as drawings, paintings, carvings, sculptures, pottery, terracotta,
mosaic, woodwork, metalware, jewelery, basket weaving, needlework, textiles, carpets and
costumes
246 پژوهش حقوق و سیاست/ سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388
تشکیل می دهد . این صنایع تولیداتی هستند که بر اساس فرهنگ و استفاده از دانش سنتی
و تکنیک های محلی و بوم ی تولید می شوند . برای فهم بهتر جایگاه صنایع دستی در نظام
حقوق بین الملل ، مالکیت فکری ضروری است تا ف عالیت های انجام شده از سوی
نهادهای بین المللی در زمینه حمایت از فولکلور بررسی گردد.
در این خصوص ، در طول چهار دهه گذشته از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری و
یونسکو برای حمایت از فولکلور ، تلاشهایی در سطح بین المللی انجام گرفته است . در
حمایت های بین المللی « کنوانسیون برن » راستای این تلاشها، در اصلاحات سال 1967
برای آثار منتشر نشده در نظر گرفته شده است . بند 4 ماده 15 کنوانسیون مذکور به این
موضوع اشاره دارد . همچنین د ر سال 1976 قانون نمونه ای در خصوص کپی رایت برای
کشورهای درحال توسعه به وسیله سازمان جهانی مالکیت فکری و یونسکو تهیه گردید که
مقررات ویژه ای را به حمایت از فولکلور اختصاص داده است . متعاقبا در سال 1982
سازمان جهانی مالکیت فکری و یونسکو ، قانون نمونه ویژه ای را برای قانون ملی کشورها
جهت حمایت از فولکلور تهیه نمودند. با توجه به اهمیت موضوع وبا تلاش کشورهای در
حال توسعه در سال 1984 سازمان جهانی مالکیت فکری و یونسکو گروه کارشناسی را
جهت تهیه پیش نویس معاهده ای بین المللی برای حمایت از فولکلور تشکیل دادند؛ ولی
تلاشهای این کمیته ب ه خاطر مخالفت کشورهای توسعه ی افته منجر به انعقاد معاهد ه ای
.( WIPO Publication No. 913(E) بین المللی برای حمایت از فولکلور نگردید ( 1999
به دنبال توسعه حقوق بین الملل مالکیت فکری و انعقاد موافقتنامه جنبه های تجاری
حقوق مالکیت فکری 1 در سال 1994 فعالیت های جدیدی از سوی سازمان جهانی مالکیت
فکری و یونسکو در جهت حمایت از نمودهای فولکلور و سایر بخش های حقوق مالکیت
در خصوص حقوق بازیگران و ،« وایپو » فکری آغاز گردید. در این راستا، کنوانسیون
اجراکنندگان، 2 - مقرراتی را هر چند خیلی جزئی - به حمایت از نمودهای فولکلور
اختصاص داده است . پس از انعقاد این کنوانسیون، به درخواست کشورهای در حال توسعه
مبنی بر تاسیس کمیته هایی در خصوص فولکلور، دانش سنتی و منابع ژنتیک، سازمان
.( Ficsor, 2002, pp. 704 – جهانی مالکیت فکری فعالیتهای گسترده ای را شروع کرد ( 708
1998 سازمان جهانی مالکیت فکری ، گروه های حقیقت یابی را به منظور - طی سال های 99
1. Apr. 15, 1994, (hereinafter TRIPS Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights,
Agreement).
2. WIPO Performances and Phonograms Treaty (WPPT) (1996).
سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388 / نظام حقوق بین المللی مالکیت فکری و.... 247
بررسی قواعد عرفی و قوانین ملی کشورها و ارزیابی انتظارات صاحبان دانش سنتی به 22
کشور اعزام نمود که نتیجه کار این گروه ها گزارشی تحت عنوان "الزامات حقوق مالکیت
فکری و انتظارات صاحبان دان ش سنتی " بود . 1 سازمان جهانی مالکیت فکری همچنین در
سال 1999 چهار گروه مشورتی منطقه ای در زمینه نمود های فولکلور به آفریقا، آسیا و
پاسفیک، کشورهای عرب و آمریکای لاتین و حوزه کارائیب ارسال نمود . به دنبال این
اقدامات، مجمع عمومی سازمان جهانی مالکیت فکری کمیته بین الدولی مالکیت معنوی و
.(WIPO منابع ژنتیک، دانش سنتی و فولکلور را در سال 2000 تشکیل داد
این کمیته تاکنون ده نشست برگزار نموده است. ( WO/GA/26/10, Geneva,2000ٍٍ
در سطح ملی ، چندین کشور از جمله فیلیپین ( قانون حقوق مردم بومی 1997 )، پاناما
(قانون حقوق مردم بومی 2000 ) و آذربایجان ( قانون حمایت از فولکلور 2006 )، دارای
قانون خ اص جهت حمایت از فولکلور هستند . در این خصوص بند 10 ماده 2 قانون
حمایت از مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 کشورمان نیز به حمایت از
در « بانگو » ابتکارات مبنی بر فولکلور نیز پرداخته است . در سطح منطق ه ای موافقتنامه
Intellectual Property Organisation) خصوص تاسیس سازمان مالکیت فکری آفریقا
و چهارچوب منطقه ای پاسفیک ترتیباتی را جهت حمایت از دانش سنتی و (African
Secretariat of the Pacific Community (SPC), “Working) فولکلور پیش بینی کرده اند
.(Paper, 2003
چنانکه ملاحظه گردید ، اکثر اقدامات انجام شده در سطح بین المللی در طول چهار
دهه گذشته برای حمایت از فولکلور ، شامل صنایع دستی متمرکز ب ر تهی ة قانون نمونه است
وتلاشهای انجام شده برای تصویب سندی الزام آور بین المللی در دهه هشتاد میلادی به
شکست منجرگردید ومقررات جزئی هم که در کنوانسیون های برن و وایپو وجود دارد ،
بسیار کلی است . لذا می توان ادعا کرد که مقرراتی مهمی در نظام کنونی حقوق مالکیت
فکری در سطح بین المللی برای حمایت از فولکلور وجود ندارد . از طرف دیگر، تلاشهای
مورد اشاره که در حال حاضر در چهارچ وب کمیته بین الدولی مالکیت معنوی و منابع
ژنتیک، دانش سنتی و فولکلور در وایپو در حال انجام است، با مشکلاتی مواجه است : اولا
بر خلاف خواست کشورهای در حال توسعه، تلاشهایی از سوی کشورهای توسعه یافته در
1. “Intellectual Property Needs and Expectations of Traditional Knowledge Holders: WIPO
Report on Fact-finding Missions (1998- 1999)” (FFM Report) World Intellectual Property
Organisation.
248 پژوهش حقوق و سیاست/ سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388
جریان است تا نتیجه کار کمیته به ایجاد یک سیستم خاص و یک سند الزام آور حقوقی
منتهی نگردد ؛ ثانیا این فعالیت ها در چهار چوب وایپو صورت می گیرد و درصورت انعقاد
کنوانسیونی بین المللی ، ضمانت محکمی برای الحاق همه کشور ه ا و اجرای آن وجود
ندارد. حال س ؤالی که به ذهن متبادر می گردد ، این است که : آیا صنایع دستی در چهار
چوب نظا م موجود حقوق مالکیت فکری ق ابل حمایت است؟ در ادامه پاسخ س ؤال فوق
بررسی خواهد گردید.
ب) صنایع دستی و نظام سنتی موجود حقوق مالکیت فکری
چنانکه مشاهده می شود ، در سطح بین المللی مقررات صریح و کاملی در چهار چوب
نظام حقوق مالکیت فکری برای حمایت از صنایع دستی وج ود ندارد ، اما عدم وجود
مقررات صریح به معنی عدم امکان حمایت از صنایع دست ی در چهارچوب نظام موجود
نیست. برای پاسخ به این س ؤال که چگونه حمایت از صنایع دستی در چهارچوب نظام
کنونی حقوق مالکیت فکری ممکن است، باید موضوع از جنبه های مختلف بررسی گردد.
برای حمایت از بیشتر موضوعات، نباید حمایت را به مجموعه ای از مقر رات حقوق
مالکیت فکری منحصر کنیم. حمایت مناسب می تواند از طریق یک یا چند رژیم حقوقی
مختلف صورت پذیرد . برهمین اساس، برای حمایت از صنایع دستی ، همه مقررات و
روشهای موجود حقوق مالکیت فکری ، شامل : کپی رایت، طرح های ص نعتی، علایم
تجاری، مبدا جغرافیا یی، مقررات و نظام ویژه و همچنین راه حل های خارج از حقوق
مالکیت فکری ، مانند حقوق قرارداد ها، حقوق رقابت 1 و قوانین و مقررات مربوط به
میراث فرهنگی باید مورد نظر قرار گیرد.
برای توضیح بیشتر موضوع ، ب رای مثال می توان به دعوا یی که یکی از دادگاه های
استرالیا مطرح شده، اشاره نمود . یک شرکت واردات و صادرات استرالیا یی به نام اندوفورن
در سال 1992 ، چندین تخته فرش از کشور ویتنام وارد نمود که طرح و نقشه آنها از چند
نقاشی معروف هنرمندان مردم بومی استر الیا کپی شده بود . شرکت استرالیا یی پس از
واردات این فرشها ، چکی را به مبلغ 750 دلار برای انجمن مدیریت هنره ای مردم بومی
استرالیا ارسال وتلاش نمود تا رضایت نقاشان را ب ه دست آورد . انجمن مذکور با تماس با
هنرمندان، آنها را از وجود فرشهایی که از نقاشی های آنها در طرح و نقشه آنها استفاده
1.Competition Law
سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388 / نظام حقوق بین المللی مالکیت فکری و.... 249
شده، مطلع نم ود. هنرمندان ا ز اینکه نقاشی هایشان در فرش استفاده شده، اظهار ناراحتی و
از دادن مجوز خوداری نمودند . آنها تصمیم گر فتند شکایتی را مبنی بر نقض حقوقشان به
دادگاه ارائه نمایند . شاکیان در دادگاه توانستند اثبات کنند که شرکت اندوفورن 246 تخته
فرش از نقاشی هایشان را از سال 1991 تا 1994 به استرالیا وارد کرده است. دادگاه با حکم
به نقض کپی رایت دستور پرداخت 90000 دلار ب ه عنوان خسارت و انتقال فرش های
.( Terri, www.wipo.int/tk/en/studies/-) فروخته نشده را به شاکیان داد
چنانکه ملاحظه می شود، موضوع شکایت ف وق نقض کپی رایت در نقاشی است ، اما
اهمیت آن در این است که به ما نشان می دهد چگونه می توان برای حمایت از صنایع
دستی، از مقررات موجود در نظام حقوق مالکیت فکری بهره برد . فرض کنیم تابلوی یکی
از نقاشان معاصر کشور با اجاز ه خودش روی فرش یا دیگر صنایع دستی آورده شود ؛ در
این گونه موارد، با وجود کپی رایت نقاشی، می توان از صنایع دستی حمایت نمود.
صنایع دستی ایران بسیار متنوع و هر رشته آن و یژگیهای منحصر به فرد خود را دار د.
آنچه در بحث حمایت در چهارچوب حقوق مالکیت ف کری مطرح است، بیشتر حمایت از
جنبه های تجاری این صنایع است. 1در این جهت به نظر می رسد، اقدامات ذیل از سوی
دستگاه های مرتبط دولت ی و دارندگان صنایع دستی ضروری باشد : در بعد حک ومتی باید
اقداماتی در جهت شناسا یی ویژگیها، ظرفیت های تجاری و فرهنگی بخشهای مختلف
صنایع دستی کشورمان در داخل و خارج صورت گیرد، و با توجه به نتایج این اقدامات ،
به اصلاح و تکمیل قوانی ن و مقررات داخلی در کلیه موضوع های پیش گفته و حمایت از
این صنایع در خارج از کشور انجام گیرد . نکته مهم دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد،
آموزش این قوانین و مقررات به کلیه بخشهای متولّی و صاحبان این صنایع است.
از سوی دیگر، صاحبان صنایع دستی برای بهره مندی از حقوق مادی و معنوی باید
ویژگی ای را که سبب ا قبال و توجه بازار به محصولات آنها و امکان سرقت آن است،
شناسایی کنند و بر اساس آن تصمیم بگیرند که چه مکانیزمی در نظام حقوق مالکیت
فکری برای حمایت از آن ویژگی مناسب تر است و از آن می خواهند اس تفاده نمایند . در ذیل
به توضیح برخی از مکانیزم های اشاره شده خواهیم پرداخت.
1. آنچه در این بخش در چهار چوب حقوق مالک یت فکری مد نظر ما است، حمایت از جنبه های تجاری صنایع
دستی است. بحث حمایت از جنبه های فره نگی را باید بیشتر درچهارچوب قوانین و مقررات میراث فره نگی
دنبال نمود.
250 پژوهش حقوق و سیاست/ سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388
1. نشان مبدأ جغرافیایی
یکی از مکانیزم های حقوق مالکیت فکری که باید در مورد حمایت از صنایع دستی مد
نظر قرار گیر د، استفاده از نشان مبد أ جغرافیا یی است . این سیستم و مقررات ویژه آن
می تواند ابزار ارزشمندی برای کشورمان در جهت کسب منافع اقتصادی از صنایع دستی و
دانش سنتی و استفاده تجاری از آنها در داخل و خارج کشور را فراهم آورد . بر این اس اس،
پتانسیل مبدأ جغرافیایی نیازمند توجه بیشتر است.
با عنایت به اینکه صنایع دستی اغلب بر اساس دانش سنتی - که از نسلی به نسل دیگر
منتقل شده است – استو ار است، استفاده از مبد أ جغرافیا یی ابزار مناسبی برای حمایت از
این صنایع است، زیرا ضمن ارزیابی آن، زمینه های پاداش و حمایت را نیز فراهم می آورد.
مبدأ جغرافیا یی بر ارتباط بی ن فرهنگ انسان و سرزمین و محیط وی تاک ید می نماید . نشان
مبدأ جغرافیا یی تا زمانی که دانش جمعی وجود دارد ، می تواند حفظ شود و رایگان از یک
مالک به مالک دیگر منتقل نمی شود.
مثال کامل از است فاده از سیستم نشان مبد أ جغرافیا یی را می توان در فرانسه در مورد
محصولات کشاورزی ی افت. ارزش این محصولات ناشی از ترکیبی از ویژگیهای محیطی،
فرهنگی و تکنیک ها یی برای نگهداری و تولید است؛ و بخش عمده ای از بازار مصرف
جنوب اروپا ، شامل فرانسه، اسپانیا، ایتالیا و پرتغال را تصاحب نمو ده است . در این
خصوص، قانون مبد أ جغرافیا یی فرانسه مقرر می دارد : " اسامی جغرافیا یی نمی تواند در
محصولات مشابه یا محصول و خدمات دیگری استفاده شود ، تا زم انی که چنین استفاده ای
در سطح ملی تولید .(Downes, 2000, P. تمایز مبدأ جغرافیایی را تضعیف نماید" ( . 253
کنندگان منطقه ای ، خودشان مقرراتی را برای تولید و کنترل از طریق اتحادیه ها شان ایجاد
کرده اند . آنها همچنین در سطح بین المللی اجرای مقررات را از طریق موافقتنامه های
بین المللی، از جمله تریبس پیگری می نمایند.
مثال دیگر در مورد استفاده از سیستم مبد أ جغرافیا یی برای حمایت از فرهنگ و صنایع
دستی را می توان در میان مردم بومی جنوب غرب آمریکا دید . این مردم که از چند قبیله
تشکیل شده اند ، تاکنون توانسته اند سالانه 800 میلیون دلار از فروش محصولات هنری و
صنایع دستی خود ب ه دست آورند . برای مثال ، مبد أ جغرافیایی ظروف سفالی سرخ پوستان،
زیورآلات نقره ای و طبل آنها در بازار آمریکا خیلی شناخته شده است . در این منطقه، طرح
سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388 / نظام حقوق بین المللی مالکیت فکری و.... 251
و شکل به عنوان یک میراث فرهنگی در نظر گرفته شده است. در قبیله زونی 1 در ایالت
نیومکزیکو، یک طرح ممکن است به یک خانواده متعلق باشد و کسی خارج از آن خانواده
حق استفاده از آن طرح را ندارد . هیچ تولی د کننده محصولات محلی، مجاز نیست روشها یی
را که مور د استفاده مردم بومی سرخ پوست در تولید کالاست، در تولید محصول مشابه آن
استفاده نماید . همچنین، ایالت نیومکزیکو قانون ویژه ای را برای حمایت از صنایع دستی و
هنری سرخ پوستان این ایالت تصویب نموده است . براساس این قانون ، کلیه فروشندگان
صنایع دستی و هنری مردم بومی م سؤلیت دارند تا از محصولات تولید و ارائه شده به آنها ،
جهت فروش توسط مردم بومی تحقیق نمایند که آیا از مواد طبیعی استفاده نموده اند، یا
خیرودرصورت موفقیت در این آز مایش، آنها می توانند از نشان مبد أ جغرافیای ی سرخ
.( Ibid ) پوستان استفاده نمایند
ایجاد یک سیستم مبدأ جغرافیا یی یا حمایت ازتلاش جوامع برای استفاده از علامت
تجاری، برای جوامعی که می کوشند محصولاتی را بر اساس چرخه ای پایدار تولید نمایند،
منافع اقتصادی را به همراه خواهد داشت . مبد أ جغرافیا یی و علا ی م تجاری ، همچنین
مصرف کنندگان را از اطلاعات قابل اتکا و محص ول اصلی اطمینان می دهد و به نگرانیهای
تولید کنندگان صنایع دستی ، بهتر از دیگر انو اع حقوق مالکیت فکری پاسخ می دهد ؛ ب ویژه
حق کنترل علامت تجاری و مبد أ جغرافیا یی کالا می تواند به گونه ای استفاده شود که
موجب انحصار استفاده از اطلاعات معینی نشود ، اما از طرفی تعدا د مردمی را که می توانند
از علامت خاصی استفاده کنند، محدود نماید.
مبدأ جغرافیا یی، همچنین از دیگر انواع حقوق مالکیت فکری برای بسیاری از بخشهای
صنایع دستی و محصولات کشاورزی مناسب تر است . یک تولید کننده، بدون توجه به اینکه
یک فرد، خانواده، شرکت، اتحادیه یا هر نوعی از شرکت باشد، می تواند از مبد أ جغرافیا یی
با توجه به محل و روش تولید محصولش استفاده نماید . اصولاً در سیستم مبد أ جغرافیا یی
تولید کنندگان موجود د ر یک منطقه با کمک یکدیگر راهنما یی را برای تو لید محصول،
موضوع و مبدأ جغرافیایی مشخص می نمایند.
اجرای مبد أ جغر افیایی بسیار فراتر از یک نشان ساده است؛ و به تاثیرات ناشی از
عواملی، مانند ویژگیهای محلی از جمله آب و هوا، خاک، ویژگیهای انسانی و روشهای
محلی که یک محصول ب ه دست می آید ، یا تولید می شود، نیز اشاره دارد . ترکیب و واکنش
1. Zuni.
252 پژوهش حقوق و سیاست/ سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388
بین این عوامل طبیعی و انسانی که مختص به یک منطقه است، به تولید محصولات با
کیفیت متمایز و دارای ویژگیهای خاص یک منطقه منجر می شود.
یک علامت جغرافیا یی آزادانه قابل انتقال نیست؛ برای مثال تولید کننده ای که واجد
شرایط استفاده از نشان مبد أ جغرافیا یی کالا ست، اگر کارگاه خودش را بفروشد، خریدار
نمی تواند بدون حفظ و رعایت شرایط مو جود تولید آن کالا، از نشان مبد أ جغرافیا یی
استفاده نماید . علاوه بر این، نشان مبد أ جغر افیایی نمی تواند به هیج وجه به خارج از
منطقه خودش فروخته شود . هر تولید کنند ه که حق استفاده از نشان جغرافیایی را به دست
می آورد ، نمی تواند آن را بر ای همیشه و بدون محدودیت استفاده نماید؛ لذا اگر
محصولات تولید کننده پائین تر از استاندارد تعریف شده برای استفاده از نشان مبد أ
جغرافیایی قرار گیرد، ممکن است که این حق را از دست بدهد.
مبدأ جغرافیا یی در موافقتنامه تریبس 1 به شرح ذیل تعریف شده است : ویژگیهایی که یک
کالا را که در سر زمین یک کشور عضو یا یک منطقه یا یک محله از یک منطقه ، متمایز می
نماید و کیفیت بهتر و شهرت بی شتر یا دیگر ویژگیها یی که ضرورت ا از مبد أ جغرافیا یی آن
ناشی می شود ( بند 1، ماده 22 موافقتنامه تریبس ). بر اساس مقررات تریبس ، کلیه
کشورهای عضو سازمان جهانی تجارت موظف هستند که از ثبت علائم تجاری که گمراه
کننده مبد أ جغرافیا یی است، خودداری نمایند . آنها همچنین موظف هستند مقررات و
مکانیزم حقوقی را وضع نمای ند که اعضای ذی نفع را قادر نما ید رقبایشان را از قرار دادن
علایمی بر روی تو لیداتشان که مردم را د ر مورد مبد أ جغرافیا یی آن کالا به اشتباه می اندازد
منع نمایند( بند 2 ماده 22 موافقتنامه تریبس). در مذاکراتی که هم اکنون در سازمان جهانی
تجارت در مورد تریبس در جریان است، بسیاری از کشورهای در حال توسعه خواهان
توسعه و تقویت سیستم مبدأ جغرافیایی در چهارچوب این موافقتنامه هستند.
موضوع استفاده از سیستم مبد أ جغرافیا یی کالا در چند سال اخیر در کشورمان مورد
توجه قرار گرفته است . در این را ستا، قانون حمایت از نشانهای مبد أ جغرافیا یی در سال
1384 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید . قانون مذکور مقرر می دارد نشان مبد أ
جغرافیایی بدون توجه به این که ثبت شده باشد یا نه، مورد حمایت قرار خواهد گرفت
(ماده 3 قانون حمایت از نشانهای مبدأ جغرافیایی ). قانون مذکور، همچنین کلی ه اشخاص
حقیقی و حقوقی و گروه ها یی از ا ین اشخاص را که در منطقه جغرافیا یی خاصی تولید
1. Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights, Apr. 15, 1994.
سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388 / نظام حقوق بین المللی مالکیت فکری و.... 253
کالا می نمایند و همچنین ،گروهای مصرف کننده یا هر مقام صلاحیتدار را صالح برای
درخواست ثبت نشان مبدأ جغرافیایی می داند (ما ده 7 قانون حمایت از نشانهای مبد أ
جغرافیایی). ایران همچنین به دو موافقتنامه مادرید 1 برای جلوگیری از نصب نشانه های
منبع غیرواقعی یا گمراه کننده کالا ( 1891 ) و موافق تنامه لیسبون 2 برای حمایت از اسامی مبد أ
و ثبت بین المللی آنها ( 1958 ) ملحق شده است.
به نظر می رسد استفاده از سیستم مبد أ جغرافیا یی برای حفظ و حمایت از کلیه
محصولات تولیدی کشور ، از جمله تولیدات صنایع دستی و کشاورزی در سطح ملی و بی ن
المللی، بسیار با اهمیت است. یک گام عملی و ابتکاری برای صاحبان صنایع دستی،
اتحادیه های آنها و بخشهای مرتبط ارگانهای دولتی ، این است که تحقیقی در مورد صنایع،
گروه های مشتری، تقاضا ی بازار برای انواع مختلف محصولات محلی و علت آن از مناطق
مختلف کشور انجام گیرد . نکات دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، گستردگی بازار و
درجه تهدید برا ی کپی غیرمجاز آن محصولات است، تا بر اساس این اطلاعات مشخص
گردد برای حمایت از صنایع دستی در بازار های داخلی و بین ال مللی ، از چه مکانیزم
حقوق مالکیت فکری استفاده شود.
در صورتی که محصولات پتانسیل مهمی برای صادرات داشته باشد، گام مهم دیگری که
می تواند از سوی اتحادیه ها و بخشهای مرتبط دولتی برداشته شود ، ورود به سیستم های
منطقه ای مبدأ جغرافیایی و برخی از سیستم های کنترل بازار است.
2. علایم تجاری
سیستم علامت تجاری نیز یکی دیگر از ابزارهای مهم حقوق مالک یت فکری است که می
توان از آن برای حمایت از صنایع دستی بهره گرفت . یک علامت تجاری سه هدف
مختلف و مجزا را تحقق می بخشد: 1- اصالت تولیدات را شناسا یی می نماید ؛ 2- تضمین
می کند که کیفیت محصولات تغییر نکرده است؛ 3- راه تبلیغ مؤثری برای تولیدات است).
1. The Madrid Agreement for the Repression of False or Deceptive Indications of Source on
Goods of April 14, 1891, Act revised at Washington on June 2, 1911, at The Hague on
November 6, 1925, at London on June 2, 1934, at Lisbon on October 31, 1958, and at
Stockholm in 1967
2. The Lisbon Agreement for the Protection of Appellations of Origin and their
International Registration of October 31, 1958, as revised at Stockholm on July 14,
1967, and as amended on September 28, 1979.
254 پژوهش حقوق و سیاست/ سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388
با عنایت به اینکه حمایت از بخش درخور توجهی از صنایع دستی، Speltz, 2000, P.348)
به خاطر اینکه هم اکنون در دسترس عموم است، از طریق دیگر مکانیزم های حقوق
مالکیت فک ری ناممکن یا حداقل آسان ن یست، استفاده از علامت تجاری می تواند صاحبان
این صنایع را در رسیدن به اهداف فوق و حفظ و توسعه بازار شان یاری رساند . یکی از
نکات مثبت علامت تجاری این است که این سیستم تقریب ا در همة کشور های جهان
وجود دارد و از آن حمایت می شود . مدت زمان حمایت ازعلامت تجاری ممکن است در
کشور های مختلف متفاوت باشد ، اما با پرداخت هزینه های مربوطه می توان آن را برای
مدت نامحدودی تمدید نمود.
براساس این سیستم ، گروه ها و اتحادیه ها نیز می توانند علامت جمعی به ثبت برس انند
و به حمایت از تولیدات اعضا ی گروه و اتحادیه شان بپردازند . برای مثال ، مردم قبیله
را به منظورحمایت از "Arte Seri" سری 1 مکزیک برای مقابله با تولیدات انبوه، علامت
تولیداتی که به روش سنتی از چوب درختی به نام اولنیا تسوتا 2 تولید می شد ، به ثبت
.( World Intellectual Property Organization. Publication No. 920(E) رساندند ( 2001
چنانکه در مباحث قبلی ذکر گردید، مبد أ جغرافیایی و علایم تجاری برخلاف اختراعات
و کپی رایت که برای پاداش به مبتکران طراحی شده است، پاسخ و پاداشی برای تولید
کننده است که در منطقه خاص ی قر ار داشته و روشهای تولید وی با فرهنگ و عرف آن
منطقه مرتبط است. این سیستم ها به گونه ای طراحی شده است که پاداشی به حسن نیت
و شهرتی باشد که در طول سالیان دراز و در برخی موارد ، قرن ها ب ه وسیله گروهی از تولید
کنندگان فراهم شده است. در این چهارچوب، از این دو سیستم می توان برای حمایت از
صنایع دستی و دانش سنتی مرتبط با آنها بهره جست.
قانون ثبت علا یم تجاری که یکی از قدیمی ترین بخش های مقررات سیستم حقوق
مالکیت فکری ایران بود ، با تصویب قانو ن جدید "ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و
1386 ، تکمیل گردیده است . قانون جدید ثبت علای م تجاری /11/ علایم تجاری " مصوب 3
بسیاری از نواقص قانون سابق را بر طرف نموده و با فراهم آوردن امکان ثبت علائم جمعی
زمینه های بسیار مناسبی را برای حمایت از صنایع دستی فراهم آورده است . همچنین، در
حال حاضر، با الحاق کشورمان به موافقتنامه و پروتکل مادرید در خصوص ثبت بین المللی
1. Seri
2. Olneya tesota
سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388 / نظام حقوق بین المللی مالکیت فکری و.... 255
علایم تجاری ، زمینه آسان ثبت بین المللی علا یم در ایران فراهم شده است ؛ لذا تولید
کنندگان و صاحبان صنایع دستی با توجه به پتانسیل موجود دررشته تولیدی خود
می توانند علامت تجاری خود را به ثبت برسانند تا تولیدات آنها مورد حمایت داخلی و
بین المللی قرار گیرد.
3. سیستم حقوق طرح ها
سومین بخش از حقوق مالکیت فکری که می توان از آن برای حمایت از صنایع دستی
بهره گرفت ، سیستم حقوق طرح ها ست. طرح عبارت از جنبه تزئینی و ه نری یک کالا
است، که ممکن است در شکل و سطح کالا ، سه بعدی و در طرح و خطوط یا رنگ ، دو
بعدی باشد . طرح ممکن است از طریق چاپ ، نقاشی، سوزن کاری و ق لاب دوزی،
بافندگی، حاشیه دوزی، گچ بری، ریخته گری، برجسته کاری و حکاکی در صنایع م ختلفی
از جمله کالا صنعتی ، اشیا ی دک وری، سفال گری ، نساجی و صنایع دستی ب ه کار برده
شود. اصولا در قوانین و مقررات بیشتر کشورها و مقررات ب ین المللی دو نوع طرح مورد
شناسایی قرار گرفته است : یکی ، طرح هایی که به ثبت می رسند و در قوانین اکثر کشورها
به طرحهای صنعتی معروف ند؛ دوم ، طرح هایی که از طریق کپی رایت مورد حمایت قرار
.( Bainbridge, 1999, p. می گیرند ( 453
شکل ظاهری و و تز یینی کالا ، یکی از ویژگیهای مهمی اس ت که بر تصمیم مشتری
جهت ترجیح آن کالا بر کالای دیگر با همان کارکرد تاثیر می گذارد . به همین علت،
حمایت حقوقی از طرح، حفاظت از یکی از عوامل مهم و اساسی است که می تواند
( WIPO Publication موفقیت تولید کننده را در به دست آوردن بازار به همراه داشته باشد
در اکثر کشورها برای اینکه حمایت قانونی از یک طرح .(No.476 (E), 1998, p. 106.
صنعتی صورت پذیرد، باید آن طرح به ثبت برسد . در طرح صنعتی تاکید بر خود طرح
صورت می گیرد ، نه ک الایی که با آن طرح تولید می شود . بنابراین، افراد تنها از تولید آن
کالا با طرح به ثبت رسیده منع می شوند ، ولی آنها می توانند همان کالا را با طرح دیگر ی
طرح صنعتی شرایط خاصی را نیز نیازمند .(Bainbridge, op. Cit, p. تولید نمایند (. 453
است. یکی از شرایط اساسی ثبت طرح صنعتی، جدید بودن آن است . معنی جدید بودن
Ibid., ) این است که آن طرح قبلاً در کشور محل ثبت منتشر نشده، یا به ثبت نرسیده باشد
حمایت از طرح صنعتی، به کشوری که طرح در آن به ثبت رسیده باشد ، منحصر .( p.455
256 پژوهش حقوق و سیاست/ سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388
می گردد . ثبت بین المللی طرح های صن عتی، از طریق سیستم موافقتنامه لاهه در خصوص
ثبت بین المللی طرحهای صنعتی که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری اداره می شود ،
امکان پذیر است . مدت حمایت در قوانین و مقرارت اکثر کشوره ا پنج سال است، که با
پرداخت هزینه تمدید تا پانزده سال قابل تمدید است.
در برخی از کش ورها طرح های صنعتی را می توان همزمان با ثبت و حمایت از طریق
سیستم ثبت طرحهای صنعتی، از طریق قانون کپی رایت نیز مورد حمایت قرار داد . در
برخی دیگر ، این دو سیستم کام لا جدا هستند، لذا متقاضی با انتخاب هر یک از دو نوع
op. cit., p. حمایت، دیگر حق برخورداری از حمایت قانون دیگر را نخواهد داشت(. 112
.(WIPO, Intellectual property Reading Material.
چنانکه اشاره شد، خوشبختانه در کشورمان اخیرا قانون جدید "ثبت اختراعات، طرحهای
صنعتی و علای م تجاری " به تصویب رسید . موضوع حمای ت از طرحهای صنعتی یکی از
موضوعهای جدیدی است که برای اولین بار در این قانون مطرح گردیده و مواد 20 الی 29
این قانون را به خود اختصاص داده است . بر اساس ماده 21 این قانون ، ط رح صنعتی زمانی
قابل ثبت است که جدید و یا اصیل باشد . به نظر می رسد منظور تدوین کنندگان این قانون
از قید اصیل ، فراهم آوردن زمینه های لا زم برای حمایت از طرح های موج ود در صنایع
دستی است.
از سوی دیگر ، ممکن است حمایت از طرح ها از طریق "قانون حمایت حقوق مؤلفان
و مصنفان و هنرمندان " ایران مصوب 1348 انجام می گیرد . ماده 2 قانون مذکور که آثار
19 به موضوع طرحها پرد اخته ،7 ، مورد حمایت را بیان کرده است ، ب صراحت در بندهای 5
است. این ماده بصراحت بیشتر طرحها ، ب ویژه طرحهای موجود در صنایع دستی ، مانند طرح
و نقشه قالی و گلیم را در بر می گیرد . نکته ای که به نطر می رسد باید تاکید گردد ، عدم
تفاوت میان آثار ادبی و صنایع دستی از نظر اصیل بودن است . به عبارت دیگر ، بر ای اینکه
طرح های صنایع دستی از ط ریق حقوق مالکیت ادبی و هنری حمایت شوند، لازم است
اصیل باشند.
7 و 9 ماده 2 قانون حمایت حقوق م ؤلفان و مصنفان و هنرمندان ، عبارتند از : نقاشی، ، 1. موضوعهای بند های 5
تصویر، طرح و نقش و نقشه های جغرافیا یی ابتکاری و نو شته ها و خطهای تزیینی و هرگونه اثر تزیینی و اثر
تجسمی که به هر طریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد ( بند 5). اثر معماری از قبیل طرح
.( و نقشه ساختمان(بند 7). اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم ( بند 9
سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388 / نظام حقوق بین المللی مالکیت فکری و.... 257
لذا زمینه های حقوقی نسبتاً مناسبی هم در داخل و هم در خارج از کشور برای حمایت
از طرح های صنایع دستی موجود است. صاحبان صنایع دستی باید با ارزیابی بازار و
پتانسیلی ک ه طرح جدیدشان دارا است، از این سیستم استفاده نمایند . این موضوع را
می توان در قالب مثال ذیل ب ه طور عملی تری توضیح داد ؛ مثلا شرکتی طرح و نقشه یک
تابلو فرش را که در مورد یک حادثه مهم بین المللی است ، طراحی کرده است و پیش بینی
می کند که با ارائه آن تابلو به ب ازار جهانی مورد اقبال قرار گیرد و بازار خوبی داشته باشد .
از طرف دیگر ، این امکان وجود دارد که این طرح سرقت گردد و از سوی دیگر رقبای
شرکت کپی برداری شود و آنها بخشی از بازار این شرکت را تصاحب نمایند . در این
مورد، شرکت تهیه کننده طرح تابلو فرش باید قبل از اینکه طرح جدید خودش را در جا یی
منتشر نماید ، یا تابلو تهیه شده از آن طرح را به بازار عرضه کند، طرح خودش را در
بازارهای هدف از طریق سیستم ثبت طرح های صنعتی به ثبت برساند و در صورت وجود
قوانین و مقرراتی برای حمایت از طریق کپی رایت ؛ رویه های داخلی لازم جهت ب هره
مندی از حمایت آن قوانین را انجام دهد.
درهمین راستا، در دعوای ی که یک هنرمند ا ز مردم بومی استرالیا به نام بلون علیه یک
نزد دادگاهی در این کشور مطرح کرد، بلون ادعا R & T Textiles شرکت نساجی به نام
نمود که این شرکت پارچه ها یی را که از طرح های او استفا ده کرده بود، وارد کرده و در
بازار استرالیا به فروش رسانده است. شخص دیگری به نام میلپرورو 1 نیز به عنوان نماینده
قبیله ای که بلون متعلق به آن بود نیز ، وارد دعوا شد . نماینده ق یبله ادعا نمود که طرح های
بلون نش أت گرفته از آداب و رسوم، فرهنگ و سنت قبیله است و نقض این طرحها
تهدیدی بر ادامه روابط بین م ردم و هنرمند و سرزمین وی است . بلون همچنین اظهار
داشت او هنرمندی در میان طائفه خویش است که کارش ارتباط نزدیکی با سرزمین و مردم
جامعه اش دارد . دادگاه، وجود ارتباط بین بلون و طائفه اش را وارد دانست و اذعان نمود
که این ارتباط و اعتماد سبب شده است که کارهای بلون ب ه عنوان نماینده ای از عرف،
این دعوا از .(.Grad, 2003, P. فرهنگ، رسوم و دانش قبیله اش در نظر گرفته شود ( 203
این جهت برای صنایع دستی کشورمان مهم است که چگونگی ارتباط بین یک طرح و
فرهنگ، عرف، رسوم و دانش یک طا ئفه را نشان می دهد . ممکن است برخی از طرحهای
1.Milpurrurru
258 پژوهش حقوق و سیاست/ سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388
صنایع دستی اقوام و قبائل کشورمان ، مانند طرحهای فرش، گلیم و سایر منسوجات آنها ،
وضعیت این دعوا را داشته باشد.
ث) مشکلات استفاده از نظام مالکیت فکری
بدون شک ، پیچیدگی سیستم حقوق مالکیت فکری و عدم ناآگاهی تولید کنندگان صنایع
دستی و هنرمندان از حقوقشان، یکی از موانع موجود برای استفاده از این سیس تم و حمایت
از صنایع دستی است. به همین جهت، برگزاری دوره های آموزشی و ارائه مشاوره از سوی
دستگاه های مرتبط دولتی در این خصوص راه گشا خواهد بود.
درصورت نقض، هزینه های سنگین اقامه دعو ا، یکی دیگر از مشکلات اساسی سیستم
حقوق مالکیت فکری ، بویژه در خارج از کشور است. این مشکل ممکن است سبب شود
که دارندگان حقوق مالکیت فکری، خصوصا در زمینه های صنایع دستی ، قادر به حمایت
از تولیدات خود نباشند . بنابراین، دستگاه های مرتبط دولتی با کمک اتحادیه ها باید
راه های عملی را در جهت حل این مشکل بیندیشند.
نتیجه گیری
صنایع دستی یکی از موضوع های فولکلور در نظام حقوق مالکیت فکری در نظر گرفته
شده است . تلاشهایی که در سطح بین المللی از سوی وایپو و یونسکو برای تدوین
مقرراتی برای حمایت از فولکلور از د هه 1960 میلادی شروع شد، تنها به اشارات بسیار
و تدوین قانون نمونه ای در WPPT مختصری در اصلاحات کنوانسیون برن و کنوانسیون
این خصوص منجر گردید . از طرف دیگر، کمیته بین الدولی مالکیت معنوی و منابع ژنتیک،
دانش سنتی و فولکلور که در سال 2000 در وایپو تشکیل گردید ، هنوز در حال فعالیت
است و علی رغم خواست کشور های در حال توسعه و کشورمان مبنی بر ایجاد یک
سیستم خاص برای حمایت از فولکلور و تدوین سندی الزام آور حقوقی، افق چندان
روشنی در این جهت وجود ندارد.
لذا بر این اساس، این مقاله پیشنهاد استفاده از سیستم موجود حقوق مالکیت فکری برای
حمایت از صنایع دستی را ارائه نمود . در این راستا ، با عنایت به اینکه بخش قابل توجهی
از دانش موجود در خصوص صنایع دستی در دسترس عموم است، استفاده ازسیستم های
مبدأ جغرافیا یی کالا و علا یم تجاری که پاسخ و پاداشی برای تولید کننده و حسن نیت و
سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388 / نظام حقوق بین المللی مالکیت فکری و.... 259
شهرت وی است، مورد تاکید قرار گرفت . از طرف دیگر، بیان گردید که سیستم طرح ها
نیز می تواند به عنوان ابزار مناسبی در جهت حمایت از صنایع دستی استفاده گردد
- Bainbridge, D.(1999) Intellectual Property, 4th edn; London: Clays Ltd
- Cullet, P.(2005) Intellectual Property Protection and Sustainable
Development, New Delhi: Lexis Nexis Butterworths.
- Downes, D.R.(2000) “How intellectual Property Could be a Tool to
Protect Traditional Knowledge”, Columbia Journal of Environmental
Law 25.
- Ficsor, M(2002), The Law of Copyright and the Internet: the 1996
WIPO Treaties their interpretation and implementation, New York:
Oxford University Press.
- Grad, R(2003) “Indigenous Rights and Intellectual Property Law:
Comparison of the United States and Australia”, Duke Journal of
Comparative and International Law 13.
- Speltz, L.J., and Grayson, A.S( 2000) “ Is That Your Final Answer? Are
Insureds Entitled to Insurance Coverage for Trademark Infringement?”,
Hamline Law Review 23.
- World Intellectual Property Organization., Intellectual property Reading
Material, 2nd edn; Geneva: WIPO Publication No.476 (E), 1998.
- World Intellectual Property Organization. “Intellectual Property and
Traditional Knowledge”, Geneva: WIPO Publication No. 920(E).
- World Intellectual Property Organisation, WIPO General Assembly
Twenty-Sixth (12th Extraordinary) Session, (WO/GA/26/10, Geneva,
2000.
- African Intellectual Property Organisation, at:
260 پژوهش حقوق و سیاست/ سال یازدهم، شماره 26 ، بهار و تابستان 1388
http://www.oapi.wipo.net/en/OAPI/accord_bangui.htm (last visited April
27, 2007).
- Secretariat of the Pacific Community (SPC), “Working Paper 15, August
20, 2003” available at:
http://www.spc.int/statsen/English/News_and_Events/Stats13/WP_15.doc
(last visited April 22, 2007).
- Terri, J., the World Intellectual Property Organization, Available at:
http://www.wipo.int/tk/en/studies/cultural/mindingculture/studies/finalstud
y.pdf#search=%22Terri%20Janke%22, (last visited April 22, 2007).
- World Intellectual Property Organization, “Intellectual Property and
Traditional Cultural Expressions/ folklore”, Geneva: WIPO Publication
No. 913(E), Available at:
http://www.wipo.int/freepublications/en/tk/913/wipo_pub_913.pdf (Last
visit April 27, 2007).
- World Intellectual Property Organization, available at:
http://WWW.Wipo.int (visited April 29, 2007).
.(1386/2/ آخرین مراجعه 15 ) http://mellat.majlis.ir/, مجلس شورای اسلامی به آدرس
)