Document Type : Research Paper
Author
Abstract
This paper elaborates a new approach to the recent changes in Pakistan. Reasoning
presented in this article signify that the nature of recent changes and challenges is
distinguished from all the periods after the independence of this country.
The proponing of Islamic forces new demands (resulting from international, regional
and national changes), has confronted the foundation of power structure in Pakistan
with a new challenge. Doubtless, the certain effects of this process would be the
redefining of religion’s role in politics. Having suggested this proposition, it can be
claimed that the state formation’s trajectory in Pakistan has lost it’s logic, external
and internal sources after the independence and confronted with a serious crisis.
Presently, two alternatives, Islam and democracy (emphasizing the separatism of
religion from politics), have initiated a new challenge for affecting the new state
formation process in Pakistan. It can be inferred from the above that the existing
theoretical and practical ambiguities and uncertainties in Pakistan’s political society
that results from clashes and different confronting perceptions in state formation
domain in the country, have greatly changed the nature of security issues in this
country and differentiated the conflict and cooperation pattern from the past.
Keywords
ه
ظهور جریان های اسلامگرای تندرو جدید در کشورهای منطقه ای خاورمیانه و
مختصات رفتاری و تعاملی آنها در ساختار سیاسی این کشورها و نحوة هدف گذاری ها و
موضع گیریشان در قبال دولت از بروز گونه ای بحران جدید در سطح منط قه ای خبر
می دهد. وقوع این بحران بی سابقه و جدید ( اما در عین حال دارای ریشه های ژرف
سیاسی، ایدئولوژیک، تاریخی و اجتماعی ) فرضیه ای است که پژوهش حاضر حول آن
شکل گرفته است : بحران به چالش کشیده شدن مفهوم ( ایده ) ، ساختار و مظاهر نهادینة
دولت ملی از سوی بخشی از پایگاه مادی دولت ، بخشی که قدرت تأثیرگذاری هر دم
فزاینده ای پیدا می کند.
اهمیت مسأله و ماهیت ویژه و بی مانند بحران مورد بحث از نظر نگارنده بدان پایه
است که نوشتة پیش رو را می توان نوعی دعوت به نگرش از گونه ای نو به منطقه و
تحولات آن قلمداد نمود . ظهور جریان های اسلامگرای جدید و تغییر نقش آنها از " ابزاری " به
" سهم خواهی " و بلکه " چالشگر " قدرت حاکم با شیوه ها و ساز و کارهای خاص خودشان عامل
عمدة بحران مزبور است که به نوعی ریشه ای عمیق در این تمایل ژرف تاریخی در جوامع اسلامی
دارد که همواره هر گونه نارض ایتی از وضع موجود را به سطح چالش با اساس حاکمیت و دولت گره
زده است .
شاید افغانستان بیش و پیش از هر کشور دیگری در منطقه متأثر از ظهور چنین جریانی
بوده باشد . اما عدم وجود دولت ملی سامانمند و نهادینه در این کشور که طرف تعامل
جریان اسلامگرای جدید باشد از افغا نستان نمون ة خوبی برای بررسی از این منظر به دست
نمی دهد . حتی اگر جریان نامبرده توانسته باشد برای مدتی زمام امور این کشور را در
دست بگیرد.
پاکستان اما ، به موجب وجود ساختارهای از پیش موجود دولت ملی پس از استقلال
(اگر چه از بدو امر با چالش مواجه بوده است ، ما نند جدایی پاکستان شرقی ) و در کنار آن
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 121
ظهور و حضور پررنگ جریان اسلامگرای جدید در آن کشور و آغاز بازیگری در نقشی
تأثیرگذار بر سامانه ی دولت ملی از این کشور نمون ة مناسبی برای نگاه از منظر نگارنده به
دست می دهد . بررسی پیش رو تنها نقطه ی عزیمتی است در راه فهم رو ابط و تعاملاتی که
در روند خود ایجاد بحران از نوع جدیدی می کند که در ادامه به آن پرداخته می شود .
وجود وجوه اشتراک معنا دار در جریان های مشابه در سطح کشورهای دیگر منطقه، اگر
چه دارای گونه ای تنوع نیز باشند ، نگارنده را به سوی این فرضیه کشانیده است که تعامل
و تأثیر و تأثر اشکال جدیدی از نیروها ، رقم زنند ة وضعیتی نو در منطقه خواهد بود که
جا دارد نظرها را به سوی آن جلب کرد . بررسی هایی از این دست و با این دیدگاه چنانچه
وجود وجوه اشتراک جریان های مذکور در کشورهای منطقه را در عین پذیرش وجود تنوع
در اشکال آنها مطم ح نظر قرار دهند، حتماً خواهند توانست در راه فهم این پدیده و ایجاد
قابلیت هایی برای ممانعت از بحرانی تأثیرگذار باشند که هزینه هایی بیشتر از این را متوجه
منطقه سازد.
طی دو سال گذشته پاکستان تحولات زیادی در زمینه سیاست داخلی پشت سر
گذاشته است . حملة نظامی به لال مسجد 1، تظاهرات سرتاسری علیه تصمیم مشرف مبنی
بر برکناری دادستان کل کشور و رای کم نظیر دیوان عالی علیه تصمیم مشرف ، 2 نارضایتی
1. تصمیم مشرف برای حمله به لال مسجد تاکتیک پیچیده ای در سیاست های او به حساب می آید. در مورد
علت این تغییر نظر اساسی، برخی معتقدند بعد از این که گروه های تندرو تعدادی از چینی های شاغل در
پاکستان را کشتند، دولت پاکستان تحت فشار چین دست به اقدام زد. بر این مبنا رابطة چین با پاکستان صرفا به
بحث فروش تسلیحات خلاصه نمی شود، بلکه در سطح استراتژیک است. 1اما اکثر تحلیل گران معتقدند این اقدام
تحت فشار آمریکا صورت گرفت. شواهدی هم وجود دارد مبنی بر این که کسانی که در مسجد پناه گرفته بودند
در آخرین گفتگو ها با دولت به توافق رسیده بودند، ولی مشرف به ناگاه، بعد از تماس با آمریکائی ها تغییر نظر
داد و همة میانجی ها را نیز غافلگیر کرد. 33
2. یکی از اشتباه های اخیر مشرف اتهام های واهی او علیه داستان کل کشور و بر کناری وی بود. به دنبال این
اقدام، اعتراض های فراگیری شکل گرفت و دیوان عالی کشوری را بر خلاف نظر مشرف، تبرئه کرد. این تحول
که بزرگترین بحران مشرف در هشت سال اخیر نامیده می شود از سال 1970 بی سابقه بوده است. بر پایة
پژوهشی تحلیل، تفاوت این اقدام با تحولات مشابه قبلی در این است که این بار جنبشی اسلامی می خواهد
پاکستان را از درون دگرگون کند. نظر دیگر این است که اعتراض های گسترده ی اخیر که به دنبال این اقدام
مشرف صورت گرفت به طور عمده توسط وکلا و نهادهای جامعة مدنی و جریان های طرفدار دمکراسی و
122 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
فزاینده نسبت به مجموعة رفتار سیاسی مشرف و نهایت ا ترور بی نظیر بوتو ، جملگی از
بحرانی جدی حکایت دارد که در حال حاضر سیاست در پاک ستان با آن روبرو است .
شورش های فراگیر، عملیات انتحاری بی سابقه از سال 2003 به این سو ، انتقال پایگاه
القاعده از افغانستان به پاکستان و ناتوانی دولت در اعمال اقتدار در برخی از مناطق قبیله ای،
نشان از عمق بحران در سیاست فعلی این کشور دارد. 1
عوامل بسیار زیاد ی در استمرار بی ثباتی و نهادینه کردن آن در پاکستان نقش آفرینی
می کنند که از میان آنان می توان به اشتهای روز افزون جریان های اسلامی در افزایش سهم
خواهی از قدرت سیاسی و فقدان ظرفیت های نظری و سازمانی حاکمیت فعلی اشاره
نمود. قابلیت های جامعه سیاسی پاکستان و بهم ریختگی سخت افزاری و نرم افزاری
زمینه های شکل گیری باور جدیدی را در نیروهای ،(Grave, جریان حاکم کنونی ( 2008
موجود اسلامی پدید آورده که تأثیر بسیار زیادی بر حوزه و شدت فعالیت آنان داشته
این تأثیر بیش از هر چیز کانونی شدن فعالیت این جریان در (Pervez, است. ( 362,2007
پاکستان و تحت الشعاع قرار دادن کار در افغانستان را باعث شده است . گواه این موضوع
تعویق عملیات بهار طالبان در سال 2008 برای تمرکز هر چه بیشتر برنامه ریزی اقدامات
در پاکستان است.
ماهیت تحولات فعلی تغییر در مبانی سامان یافتگی سنتی سیاست پا کستان را
اجتناب ناپذیر می سازد. در نتیجه سئوال اساسی حول جهت گیری و ماهیت تغییر در
میانه رو بود ، نه جریان های دینی. بنابر این، چالش پیش روی مشرف به این علت است که او به خلاف دمکراسی
و حکومت قانون عمل کرده است و بحث شریعت در آن نقش کمی دارد. با این حال، حقوق دانان سرشناس
اعلام کرده اند که این اولین مرحله از مبارزه است و مرحلة بعدی شامل برکناری مشرف و دور کردن ارتش از
صحنة سیاست است. برای این منظور نیز 23 حزب برای اولین بار طی بیانیه ای برنامة جدید خود را اعلام
کره اند. آن چه مشخص است این که مشرف و نظامی ها، هم از سوی طرفداران دمکراسی و قانون اساسی و هم
از ناحیه تندروهای اسلامی تحت فشار هستند. احزاب میانه رو به همراه تمام بخش های جامعة مدنی و اکثریت
عامه مردم، دمکراسی و حکومت قانون و خروج ارتش از سیاست را طلب می کنند. به عبارت دیگر، انتخاب بر
سر تغییر نیست، بلکه بر سر این است که تغییر مسالمت آمیز باشد یا همراه خشونت؟
1. Afghanistan Study Group Report, Centre for Study of the Presidency, Jan 30 2008.
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 123
پاکستان خواهد بود و نه وجود یا بی تغییری. پس نوشتار پیش رو با مفروض داشتن
در (Greg, چرخش تاریخی غیر قابل اجتناب ، تحت شرایط کنونی در پاکستان ( 2007
تلاش است تا زوایای کم و بی ش پنهان این چرخش را در حد بضاعت مورد توجه قرار
(Shahzad, دهد. ( 2008
فهم تحولات جدید، پیش بینی مسیر آینده و احتمالات قابل تصور از مسائلی است که
به لحاظ آکادمیک و سیاستگذاری از اهمیت زیادی برخوردار است . اهمیت این موضوع
هنگامی خود را می نمایند که در چارچوب م عضلات لاینحل موجود منطقه در نقاطی از
قبیل افغانستان، عراق، لبنان و فلسطین مورد بررسی قرار گیرد . استیصال عمومی از وضعیت
موجود و ناتوانی جریان های حاکم از ارائ ة راه حل برون رفت نیز پیچیدگی شرایط را
مضاعف می کند . با این همه به نظر می رسد، شرایط پیش رو مقدمات رشد و بالندگی
نیروهای سیاسی با پلا ت فرم و افق های سیاسی کاملاً نو - و آزمایش نشده - را فراهم
کاملاً متمایز از قرائت مسلط پس از استقلال (Narrative) می کند. این جریان ها از قرائت ی
در پاکستان برخوردار بوده و در نتیجه تحلیل از شرایط و چگونگی راه های برون رفت از
وضعیت فعلی را خارج از قواعد و ساختارهای مستقر معرفی می نمایند .
باتوجه به مقدمه ب الا نوشتار حاضر برآن است تا وضعیت فعلی پاکستان را نمایانگر
حاکم و در حال ظهور ، معرفی و آشفتگی نظری وتحلیلی (Narrative ) برخورد دو قرائت
ساختار مستقر (Narrative) موجود را نتیجه این تقابل معرفی نماید . برخورد این دو قرائت
ذهنی- نظری بعد از استقلال را در درک و رفتار خارجی و داخلی مورد چالش قرار داده و
فصل جدیدی از سیاست و تقسیم نیروهای سیاسی در پاکستان را موجب شده است.
124 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
رادیکالیزم جدید در پاکستان
مروری بر ادبیات جاری سیاست و امنیت بین الملل حکایت از آن دارد که بخش مهمی
از تحقیقات در این حوزه بر موضوعاتی چون تروریسم و اسلام سیاسی - یا بنیادگرایی
اسلامی- متمرکز است . پژوهش پیرامون تحول دولت ملی و چگونگی تاثیر گذاری آن بر
آیندة سیاست بین الملل نیز از دیگر موضوعات مهم این حوزة مطالعات ی به حساب می آید.
در خصوص بحث تروریسم امروزه بر اساس برآوردهای موجود، بسیاری از نظریه پردازان
سر منشاء اقدامات تروریستی در اسکاتلند، آمریکا و آلمان را بیشتر با جریان های طالبانی
در پاکستان مرتبط می دانند . در نتیج ة تمرکزی که در گذشته بر موضوع مقابله با ترور یسم
و نقش افغانستان در آن ایجاد شده بود ماهیت تازه ای پیدا کرده و پاکستان به عنوان حوزة
.(Katulis, رشد و گسترش این جریان مورد توجه قرار گرفته است ( 2008
در بحث اسلام سیاسی نیز پاکستان به عنوان نمونة جدیدی از ظهور جریان اسلام گرا
آنچه در پاکستان حائز اهمیت است شکل گیری تدریجی (Salhani, معرفی می شود. ( 2007
جریان اسلام گرای جدیدی است که قصد چالش با دولت مرکزی را دارد . این جریان دارای
کاملاً متمایز (Narrative) برنامة کاری و افق های سیاسی خاصی بوده و از یک قرائت
برخوردار است. ایجاد هژمونی بر جریان های مختلف سیاسی پاکستان و مطالب ة نقش آفرینی
انحصاری در اولویت بخشی و هدف گذاری سیاسی از خواسته ها ی غیر قابل چانه زنی
جریان مورد بحث به حساب می آید. از این منظر مطالعة نمونة جدیدی از شکل گیری
جریان اسلام گرا در رقابت با جریان های سیاسی پیشین امکان پذیر می شود. نهایتاً چگ ونگی
تعامل جریان جدید با دولت جدید در پاکستان ، می تواند نمونة مطالعاتی مناسبی را در
اختیار پژوهشگران قرار دهد . بنابراین مطالعة کنونی در پی آن است تا با معرفی مجموعه
سئوال های جدید امکان پژوهش و تحقیق متفاوتی را فراهم کند . مطمئناً زوایای بسیار
زیادی از بحث نا تمام باقی خواهند ماند که انشالله تلاش های جمعی در آینده ، اقدام
مختصر فعلی را کارسازتر و مفید تر خواهند ساخت.
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 125
مبانی
بررسی و پژوهش پیرامون تحولات جاری پاکستان از اهمیت ویژه ای برخوردار
به رغم بی ثباتی تقریباً مستمر پاکستان، وقایع اخیر به لحاظ ماهیت، (Pervez, است. ( 2006
ابعاد و نتایج احتمالی به عنوان موضوعاتی ویژه تلقی می گردند. این امر موجب شد تا
پژوهشگران زیادی ریشه های بی ثباتی کنونی در پاکستان را به طور محسوسی متفاوت از
گذشته بدانند . ناظران آشنا به تحولات پاکستان نیز بر این باورند که بحران فعلی د ر قیاس
با تمامی تحولات پس از استقلال بی سابقه بوده است . به نظر می رسد که شرایط موجود
در نهایت می تواند از یک سو منجر به شکل گیری وضعیت جدیدی در داخل پاکستان و
الگوی تعاملی نوینی در روابط این کشور با همسایگان و نیروهای خارجی شده و از سوی
دیگر شاهدی بر ظهو ر الگویی جدید از نقش آفرینی نیروهای اسلام گرا در تعامل با دولت
مرکزی باشد.
هم اینک مسا ئل پاکستان و تحولات این کشور به یکی از مهم ترین موضوع های
پژوهشی در حوزه های سیاسی - امنیتی تبدل شده است . با این حال، بدون اغراق، حجم
این مطالعات، نه تنها از پیچیدگی مسا ئل نکاسته، بلکه بعضاً بر آن افزوده است . بسیاری از
ابهام های موجود در تحولات جاری پاکستان از مفروضات و پرسش هایی نلشی می شود که
ریشه در دیدگاه های سنتی تحلیل سیاست و قدرت در این کشور دارند، حال آنکه، این
پیش فرض ها و پرسش ها، خود موجب خلق تعارضی بنیادین در نتایج تحلیل ها و
پژوهش ها شده ، سردرگمی هر چه بیشتر پژوهش گران را در پی داشته است . دلیل این
امرنیز آن است که ساختار سیاسی و بنیان های شکل دهنده قدرت در پاکستان دچار
جابه جایی و تحول و دگرگونی شده و قواعد و الگوهای جدیدی در حال شکل گیری
است. در نتیج ةتوسل ب ه چارچوب های تحلیلی و پرسش های تئوریک برگرفته از وضعیت
گذشته پاکستان ، قابلیت تحلیلی و توضیحی کافی را دارا نیست .
126 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
عبور از پارادایم سنتی
و « دموکراسی و مدرنیته » تاکنون فهم تحول سیاست در پاکستان عمدتاً از دو منظر
پی گرفته می شده است . در صورت ی که به نظر می رسد این دو رهیافت « بوروکراسی ارتش »
ناتوانی هر دو نگاه (Nadria, قادر به تبیین و توضیح وضعیت فعلی پاکستان نیست.( 2008
مسلط فعلی در تبیین ریشه ها، فرایندها و نتایج احتمالی پدیدة جدید، باعث شده تا از یک
سو کاستی های زیادی در فهم و درک تحولات پاکستان به وجود آید و از سوی دیگر،
قدرت تحلیل و تبیین دو نگاه مذکور به چالش کشیده شود . بر این اساس نوشتار حاضر با
پرداختن به پرسش های جدید تلاش دارد تا در حد توان به اصلاح این خلاء تحلیلی همت
گمارد. برای انجام این مهم پژوهش کنونی به معرفی مبانی نظری جدیدی خواهد پرداخت
که ضمن تحلیل تحولات اخیر، امکان بررسی روابط نوین و در حال شکل گیری نیروهای
اسلامی با دولت مرکزی و دیگر عوامل قدرت در این کشور را هم به نمایش بگذارد.
برای نیل به هدف ابتدا اشاره ای مختصر به شیوه های مطالعاتی موجود در خصوص
پاکستان می شود. بر اساس رهیافت (دموکراسی– مدرنیته ) تحولات فعلی نشان ة اوج تقابل
سنت و مدرنیسم در پاکستان است . در این چارچوب تضاد اصلی بین نیروهای وفادار به
دموکراسی و مدرنیته از یک سو و نیروهای متحجر و سنتی از طرف دیگر است . 1 این
رویکرد، چالش اساسی را تضاد بین نیروهای سنتی و مدرن معرفی ، مطالعة الگ وهای این
تقابل را از سو یی و نحوة تاثیرگذاری بر آن را از سوی دیگر پراهمیت قلمداد می کند .
رهیافت دوم که تمرکز مطالعاتی و پژوهشی خود را بر مدار نقش آفرینی ارتش در سیاست
بنا ساخته، معتقد است که هدف اصلی این تحولات، بی بدیل نشان دادن جایگاه و نقش
1. البته نگرش دیگری نیز در این حوزه وجود دارد که اهمیت شرایط نوین پاکستان را در جدال بین طرفداران
وضع موجود - حداقل دموکراسی- و وضع مطلوب- حداکثر دموکراسی - عنوان م ینماید و فرایند
دمکراتیزاسیون را کلیدی ترین مؤلفه فهم وضع فعلی معرفی می کند. نگاه کنید به :
Schaffer Teresita "Pakistan's Future and US policy Options " centre for strategic and
international studies. march 1 2004 <http//www.csis.org> (June 20, 2008)
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 127
از این منظر، افزایش قدرت چانه زنی ارتش و (Grare, ارتش در پاکستا ن است.( 2008
سرویس اطلاعاتی در مقابل نیروهای داخلی و نیز ایجاد حاشیة امنیتی برای آنان از سویی و
کاهش ظرفیت فشار آمریکا بر تحولات پاکستان در کنار افزایش بسیج منابع بین المللی
دولت مشرف از سوی دیگر، هدف اصلی طرح رشد موج اسلام گرایی در پاکستان به
(Burns, حساب می آید. ( 2007
در حال حاضر روند تحولات نه تنها پیچیدگی خاصی به صحنه سیاست در پاکستان
داده، بلکه ظرفیت تحلیلی این دو دیدگاه را نیز با چالش مواجه کرده است . همان طور که
آمد این امر نه تنها نویسندگان و پژوهش گرا ن زیادی را دچار سردر گمی ساخته ، بلکه
توان پاسخ گویی جریان ها و نیروهای موثر داخلی و خارجی را نیز در خصوص وقایع
اخیر به شدت کاهش داده است . ضعف نظری فعلی، خود به عنوان عامل جدی در شتاب
گرفتن ناآرامی ها و کاهش قدرت پیش بینی وقایع و نیز مچنین محدود سازی قابلیت های
مدیریتی مطرح شده است.
در تقابل رهیافت های فوق، نگرش جدید در بررسی و مطالع ة سیاست در پاکستان، بر
تغییر نهاد های سامان دهندة سیاست در این کشور متمرکز است . بر اساس این نگرش
کارکرد و الگوی شکل دهنده روابط بین نهاد های سامان دهندة سیاست در پاکستان اعم از
ارتش، احزاب، دین، خانواده های متنفذ و نظام فئودالیته موجود ، دگرگون شده و در نتیجه
قواعد و الگوهای گذشته سیاست تغییر یافته است . در پی این دگرگونی ها فرایند جدیدی
از شکل گیری مسیر دولت سازی، متفاوت با مسیر 1 دولت سازی گذشته آغاز شده است.
نوشتارحاضر با اتخاذ ای ن رویکرد که ریش ة تمامی رویدادهای اخیر پاکستان متصل و
مرتبط با تغییر و تحول در نقش آفرینی و الگوی مشارکت پذیری نهاد دین می باشد
سعی در ارائ ة تحلیلی جدید از فضای کنونی سیاست در پاکستان دارد . در (Fuller,1991)
1. Trajectory.
128 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
راستای ارای ة این چارچوب تحلیلی نوین، شایسته است ا بتدا ظهور و نقش آفرینی جدید
جریان رادیکال اسلامی مورد توجه قرار بگیرد و سپس به موضوعاتی چون تحول در
نقش آفرینی دینی و سیاست و همچنین نقش علما در سیاست اشاراتی خواهیم
(Bromley, کرد.( 1993
آنچه در مطالع ة نیروهای جدید اسلامی پاکستان قابل طرح است، تغییر تعریف نقش
« نقشی ابزاری » این جریان ها از خود است. تا پیش از این ، جریان های اسلامی برای خود
به چالش گری تمام عیار در صحنه « نقش اصلی » قایل بودند که هم اینک با تغییر به
این نیروها در گذشته، بنا به ملاحظات (Arish, p. تحولات پاکستان تبدیل شده اند.( 6,2005
ارتش و نیروهای امنیتی پاکستان به عنوان بازیگر فرعی و (Policy) سیاست گذارا نة
حاشیه ای در امتداد بازیگران رسمی و احزاب سیاسی نقش آفرینی می کردند، اما در شرایط
حاضر ایفای نقش مستقل و تقریباً معارض با جریان مسلط فعلی، از مطالبات اساسی این
جریان به حساب می آید . حضور موثر نیروهای اسلامی در سیاست پاکستان، نقش آفرینی
کلیدی آنان در تحولات منطقه ای، قابلیت به چالش کشیدن ابرقدرت امریکا و بی ثبا تی
جدیدی در این (Narrative) مزمن سیاست در پاکستان زمینه ساز شکل گیری قرائت
مجموعه شده که فعالیت های این جریان در دو سال گذشته را سامان م ی دهد. موفقیت های
تدریجی این جریان در وزیرستان جنوبی و شمالی و ناتوانی ارتش در اعمال اقتدار دولت
مرکزی زمینه های باور مستقل این جریان را از ساختار قدرت فعلی پاکستان فراهم آورده و
آغاز نقش آفرینی جدیدی را برای آنان رقم زده است.
سی اسی نوین در جریان اسلام گرا و به تبع آن تغییر (Visions) شکل گیری افق های
بنیادین مطالبات سیاسی آنان، بی کنترلی و خروج جریان اسلامگرای افراطی از مدیریت
ارتش و سرویس اطلاعاتی پاکستان و زمینة تحول در آرایش و توازن نیروهای سیاسی
موجود و جهت گیری های آن را فراهم کرده است.
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 129
پذیرش این مفرو ض که هدایت و مدیریت جریان اسلامگرای افراطی از دست
سرویس اطلاعاتی و ارتش پاکستان بیرون شده و این جریان مستقلا و بدون اتکاء به
بنیان ها و روابط گذشت ة قدرت ، مبادرت به برنامه ریزی عملیاتی و هدف گذاری اجرایی
می کند، ما را به مرحل ة جدیدی در فضای سیاسی پاکستان ره نمون می شود. بر همین اساس
بررسی تاثیرهای این امر بر موضوع هایی چون تغییر در الگوهای ائتلاف و کیفیت و میزان
تأثیرگذاری نیروهای عمد ة شکل دهندة به ماهیت جدید سیاست در پاکستان دارای اهمیت
می گردد. بنابراین مطالعه پیرامون عوامل، نیروها، الگوها و فرایند های سیاس ی جدید و در
حال ظهور در پاکستان از اولویت پژوهشی بسیار زیادی برخوردار خواهد شد . مطالعة علل
دگرگونی های سیاست در پاکستان به نوعی مربوط به سهم فزایندة نیروهای جدید،
قابلیت ها و توانمندی های نقش آفرینی آنان در سیاست و الگو و شیوة تعامل این نیروها با
نیروهای س نتی در پاکستان است . تغییر در درک این جریان از خود، گسترش سامان یافتگی
سازمانی آن و شکل گیری درک جدید از میزان توانمندی خو د و حریف، همچنین
تحولات منطقه ای و بین المللی، باعث می شود تا جریان مورد بحث قابلیت ها و منابع
موجود منطقه را نیز در راستای امیال خود ب ه حساب آورده و مورد بهره برداری کامل
قرار دهد.
تغییر در مبانی هویتی دولت در پاکستان یکی از تبعات این فرایند است . هویت سیاست
در پاکستان که بر مدار تهدید هند و تعلق به اسلام بنا نهاده شده بود، بر اثر ظهور و نقش
آفرینی این بازیگر جدید، می تواند دچار چرخش و دگرگونی شود . نیز با توجه به ظهور
چالش گر جدید الگوی رقابت، همکاری و درگیری در حوزه سیاست داخلی تغییر خواهد
شکاف های درون سیاست نیز در نتیج ة این تحول در متن یا درون (Grare, کرد.( 2008
فرآیند دگرگونی قرار خواهند گرفت . به طور کلی کاتورگی 1 و عدم شفافیت فضای کن ونی
به نظر می رسد. Chaotic 1. واژه کاتورگی از مبحث ترمودینامیک در فیزیک اخذ شده و برابر نهاده ای مناسب برای
130 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
باعث ایجاد نوعی اغتشاش نظری در مبانی رفتاری نخبگان شده که در نهایت می تواند
وفاداری های سیاسی سنتی در پاکستان را متحول ساخته و بر شیوه و الگوهای بسیج منابع
تاثیر بسزائی داشته باشد . در صورت تحقق این امر ، امکان یارگیری و نفوذ موثر تر این
جریان جدید در ح وزه های سنتی هر چه بیشتر فراهم شده و تا برقراری هژمونی کامل در
جامعة سیاسی پیش خواهد رفت.
آنچه وضعیت فعلی را بغرنج می سازد، ناتوانی نظری و عملی مجموعة سنتی سیاست
در پاکستان است . گسل های سیاسی سنتی و لجاجت ها و کین توزی های کهن ة حاکم بر
جریان های سیاسی مانع از شکل گیری ایده های نو در عبور از وضعیت فعلی توسط آنان
شده ، تشتت و چند پارچگی موجود را نهادینه ساخته و عملاً امکان عکس العمل منطقی
به تحولات جاری را از مجموعة آنان سلب کرده است . دگرگونی در ساختارهای ذهنی و
عینی مجموعة حاکم ، تنها راه دستیابی به اقدام مؤ ثر و کارآمد است . در صورت تحقق این
امر و شکل گیری مبانی نوین اجماع و انسجام در مجموع ة سنتی قدرت و معرفی ایده های
نو در افزایش قابلیت های عملیاتی نظامی آنان – حتی به صورت گره زدن قابلیت های ملی
با امریکا - در کوتاه مدت می تواند جریان جدید رادیکال را دچار لطمات و چالش های
جدی کرده و به باز تعریف سیاست در کلان و به تبع آن بازتعریف تهدیدات سنتی
پاکستان منجر شود.
از این منظر بعضی از صاحبنظران مسائل پاکستان احتمال می دهند که شرایط فعلی
قابلیت تغییر در الگوهای سنتی روابط خارجی پاکستان را نیز دارا باشد . مثلاً هند به عنوان
دمکراسی با حاکمیت سنتی در پاکستان دارای هدف مشترک مقابله با جریان جدید شده و
نوعی الگوی رفتاری جدید بین این دو شکل بگیرد . در نتیجه ، تغییر ساختارهای ذهنی و
عینی نخبگان حاکم نه تنها در حوزه های داخلی ، بلکه در مسائل خارجی نیز ضرورتی
حیاتی به شمار می رو د. در این چارچوب نه تنها در خصوص هند، بلکه نگاه پاکستان به
افغانستان نیز دچار تغییر خواهد شد.
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 131
از طرف دیگر موفقیت های احتمالی و گام های موثر جریان چالشگر در مراحل اولیه
در پاکستان می تواند بر نقش آفرینی درونی، افزایش پیوندهای آن با جریان های منطقه ای
و نیز افزایش توان نقش آفرینی در فرایند یا رگیری منطقه ای 1 به عنوان متغیری اثر گذار و
بنیادین بر ثبات و امنیت منطقه ای و بین المل لی مطرح باشد . این امر همچنین می تواند
پیوندهای استراتژیک و نقش پاکستان را در استراتژی کلان ایالات متحده امریکا به عنوان
متحد اصلی این کشور، دچار چالش نماید.
عوامل تغییر
جدید در (Narrative) گفته شد که ستون فقرات تحول جدید، شکل گیری قرائت
جریان اسلام گرا و خروج آنان از مدیریت و هدایت سرویس اطلاعاتی و ارتش پاکستان
است. این جریان جدید با توجه به شرایط نوین و احساس وجود قابلیت های مهم ملی و
منطقه ای به تعریف افق های جدید و چشم اندازهای کلیدی برای ایجاد چارچوب سیاست
در پاکستان و حتی فراتر از آن - یعنی تاثیر گذاری قابل توجه بر فرایندهای کلان
از این منظر جریان جدید به طور سازمانی و (Fuller, بین المللی- اقدام کرده است.( 19991
نظری خود را خارج از جامع ة سنتی سیاسی تعریف کرده و در نتیجه الگوهای جدیدی از
رفتار سیاسی را شکل می دهد. عقلانیت رفتاری و محاسبات عملیاتی این جریان جدید بر
مبنای انگیزه های متداول سیاسی شکل نگرفته ، بلکه مبنایی متفاوت با الگوهای معمول
سیاست دارد . درک رادیکال و توسل غیر قابل جا یگزین به خشونت برای تامین اهداف
سیاسی و رد هر گونه مصالحه و چانه زنی سیاسی به عنوان استراتژی ، نشانه و مبنای بارز
جریان جدید است . بازی با حاصل جمع صفر، دید سلسله مراتبی به سیاست و جریان های
سیاسی ، تفکیک سیاست به دو حوزة حق و باطل ، عدم مشارکت پذیری در ادا ره امور
1. Learning Process.
132 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
سیاست و نفی هر گونه تقسیم کار سیاسی با جریان های دیگر نیز از مشخصه های این تفکر
به حساب می آید. از این رو به نظر می رسد تعارضی بنیادین برسر مبانی شکل گیری
دولت در پاکستان بین این تفکر و جریان مسلط وجود دارد.
نقطة عزیمت در فهم درگیری های جدید وسو گیری های درون آن ، تعارضی است که
در بند قبلی به آن اشاره شد . در نتیج ة این دوگانگی، تفاوت اساسی بین منابع مشروعیت،
الگوی بسیج نیرو و امکانات دو جریان شکل می گیرد. نیز شاخص های کار آمدی جریان
جدید بسیار متفاوت با جریان مسلط و جاری است . الگوهای اتحاد و ائتلاف آن و نوع
نگاه به نظام جاری بین المللی و همچنین دامن ة عملش ، کاملا متمایز از جریان مسلط
موجود است . به تعبیری دیگر ، نگاه این جریان به عناصر بنیادین در تشکیل دولت ،
ماهیت و کارکرد آن نیز متفاوت از جریان غالب موجود در پاکستان است . این جریان خود
را در تقابل ب ا غرب و مدرنیته به عنوان "غیر" تعریف می کند و در نتیجه تداوم و تعمیق
این رقابت و درگیری، تعریف از "خود" و "دگر" در پاکستان تغییر اساسی خواهد کرد .
بر این اساس می توان آغاز تحرک ی جدید برای چالیدن با بنیادهای دولت پس از استقلال و
معرفی مسیری جدید برای شکل گی ری دولتی نوین در پاکستان را دید. در همین رابطه ذکر
دو نکته در خور توجه است . نخست چیستی جریان اسلام گرای پاکستان، اهداف سیاسی،
نحوة نگرش این گروه به شیوه اداره و سازماندهی عمومی(بوروکراسی) و نیز نوع مفاهیم و
موضوعات راهبردی مد نظر آنان می باشد. این پرسش می تواند چگونگی نگاه و راستای
حرکت به سوی مبانی دولت ملی یا جایگزینی آن با جریان ی فرامرزی را توضیح دهد .
پرسش دوم بیشتر به دو وجه سلبی و ایجابی قدرت این گروه می پردازد.
ظهور و افزایش نقش آفرینی جریان اسلامی حداقل در آغ از، موجب شد تا کلی ة نخبگان
جامعه اعم از س یاسی، نظامی و احزاب برای اولین بار ، تهدید واحدی را احساس کنند .
البته با تعاریف و تأکیدهای متفاوت ) با این حال، این احساس هنوز به ) (Walsh,2007)
درک جدید از سیاست و اقدام ی مشترک منجر نشده است . در صورت تداوم این وضعیت
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 133
و ایجاد تغییر در نهادهای عینی و ذهنی موجو د، دگرگونی های مربوط به آن می تواند
زمینه ساز شکل گیری رفتارهای جدیدی در آنان شود . این تصور مشترک از تهدید ، امکان
تغییر در ائتلاف های داخلی را موجب می شود و عقلانیت جدیدی را در این حوزه حاکم
می کند . بر این اساس، بازیگران متفاوت از جمله ارتش، مشرف و احزاب رسمی مبادرت
به باز تعریف خواست های خود می کنند. در این چارچوب می توان شکل گیری ائتلاف
جدیدی بین نیروهای سنتی به منظور بازسازی سیاست در این کشور و ایجاد
ب رعکس، (Kalyani, قابلیت های لازم در تقابل با گروه نوظهور را پیش بینی نمود .( 2007
ناتوانی نخبگ ان فعلی از معرفی مبانی همکاری و فعالیت جمعی جدید و ترک تعلقات
نهادی و احساس گذشته ، می تواند موفقیت هر چه بیشتر جریان اسلام گرا را به همراه
(Hoagland, داشته باشد.( 2007
با توجه به ملاحظات فوق باید گفت : در صورت تحقق هر یک از احتمالات فوق ،
شاهد دگرگونی در شکا ف های سیاسی جامعه خواهیم بود به طوری که در صورت تداوم
حضور و تحکیم بنیادهای جریان جدید می توان شاهد ظهور شرایط نوینی بود که در آن
شکاف اصلی جامع ة سیاسی بر خلاف گذشته، بین دو جریان با هویت های متعارض
خواهد بود . بنابراین، ا ز آن زمان به بعد مساله اصلی سیاست ب ر مبنای شکاف بین احزاب
سیاسی و یا اختلافات قومی -منطقه ای نیست ، بلکه اختلاف بین بدن ة اصلی نظام سیاسی
موجود و جریانات اسلامی تند رو شکل خواهد گرفت . موفقیت جریان اسلام گرا و
ناتوانی نخبگان مسلط از ارائ ة پاسخ مناسب ، می تواند اغتشاش در مبانی گذشته را هر چه
بیشتر دامن ز ند و امکان حرکت هدفمند و منسجم را از جریان های گذشته سلب کند .
موفق نشدن در این امر می تواند افول پایان دورة گذشته تلقی شود.
در صورت بازسازی سیاست توسط نخبگان گذشته، مقابله و سرکوب جریان جدید،
به طور کوتاه یا میان مدت جایگزین استراتژی مبتنی بر تقا بل با هندخواهد شد . نیز جایگاه
134 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
افغانستان در امنیت ملی پاکستان و مفهوم ژرفای استراتژیک نیز به دلیل ارتباط های
وسیع و همه جانب ة این جریان با جریان اسلام گرای رادیکال در افغانستان دچار دگرگونی
موقتی خواهد شد.
به عبارتی دیگر، سرکوب جریان اسلام گرا در امنیت ملی پاکستان نسبت به تهدید
سنتی هند و مفهوم عمق استراتژیک افغانستان اولویتی فوری تر پیدا خواهد کرد . 1 استمرار
1. نظر دیگر اینکه ، دولت پاکستان نظرش را در مورد عمق اس تراتژیک علیه هندوستان در رابطه با افغانستان
تغییر نخواهد داد و نگاه این کشور به افغانستان همیشه به صورت منشاء تهدید باقی خواهد ماند و این امر به سه
دلیل است : یکی آنکه پاکستان یها در طرح استراتژی کلان خود به بررسی این امر خواهند پرداخت که دشمنان ما
در طول تاریخ چه کشورهایی بوده اند یا هستند؟ یکی از جواب ها کشور افغانستان است که در طول تاریخ ،
پاکستان و هند از آنجا مورد تهاجم و یورش واقع شده اند و در واقع مطرح شدن این نظر که افغانستان دروازة
ورود به شبه قاره هند است ؛ به طور مثال سلطان محمود غزنوی ، نادر شا ه افشار و احمد شاه ابدالی ( که خود
افغانی و پشتون بود ) از افغانستان به سوی پاکستان و سپس هند حرکت کردند؛ همچنین کشورهایی از قبیل
فرانسه، آلمان و روسیه تزاری و بعد از آن شوروی برای حمله به هند ، راه افغانستان را مورد نظر قرار داده بودند .
نتیجه ای که پاکس تان به آن می رسد اینکه جایی را که دشمن از آنجا سرازیر می شود باید تحت کنترل و مراقبت
داشت.
مورد دیگر آنکه بین دوکشور پاکستان و افغانستان اختلاف مرزی وجود دارد که از زمان حضور انگلیس یها در
منطقه و ترسیم خط مرزی ناشی م یشود که خط مرزی دیورند پشتون های ا فغانستان را به دو قسمت تقسیم
کرد؛ . قسمتی در افغانستان و بخش دیگر در پاکستان واقع شد . حاکمان پشتون افغانستان بعداً به این امر به شدت
اعتراض کردند و خواهان انضمام مناطق پشتون نشین به خاک افغانستان شدند ؛ این امر در زمان داوود خان به
اوج خود رسید و ناسیونالیس م و پشتون گرایی به شدت مطرح شد و در این دوره بود که پشتو نهای واقع در
پاکستان از جانب افغانستان پول و اسلحه برای شورش علیه دولت مرکزی دریافت داشتند؛ به طور کل ی مسئله
اختلاف مرزی بین افغانستان و پاکستان از همان آغاز شکل گیری کشور پاکستان و حتی قبل از آن مطر ح بوده و
تا امروز نیز به عنوان مسئله کلیدی مطرح می شود که اساس روابط استراتژیکی دو کشور را رقم می زند.
دلیل دیگر ، نفس دشمنی بین هند و پاکستان است ، همانطور که در متن مقاله اشاره شده، اساس شکل گیری
پاکستان بر مبنای اسلام و دشمنی هند استوار است . لذا اگر دو دشمن هم زمان در دو طرف کشور واقع شوند
یکی هند و دیگری افغانستان ، کنترل اوضاع و در ش رایط بغرنج ، دفاع برای پاکستانی ها بسیار سخت خواهد بود و
خطر تجز یة این کشور را بیشتر تهدید خواهد کرد . همانطور که بنگلادش با دخالت هند از این کشور جدا شد .
با تمام این مس ائل مطرح کردن اختلاف مرزی بین افغانستان و پاکستان به زیان افغانستان است، زیرا باعث دخالت
و به چالش کشیدن دائم این کشور توسط پاکستان می شود به هر حال این جمل ة ضیاءالحق قابل تأمل است که
« دیگ جوشان افغانستان باید همیشه در حال جوشش باشد » گفت
همچنین به نظر می ر سد که در سطح جهانی ، سیاست قدرت های بزرگ ایجاب می کند . کشوری مثل پاکستان
در کنار هند و چین وجودداشته باشد . لذا قدرت های بزرگ حتی الامکان اجاز ة فروپاشی این کشور را نخواهند
داد و تلاش افغانستان در عرص ة فعلی یا دو سه دهة آینده در این زمینه فاید ة چندانی به جز دامن زدن به
مشکلات چیز دیگری در پی نخواهد داشت ؛ در کنار این موارد خطر سلاح اتمی پاکستان نیز مطر ح است . پس از
دید قدرت های بزرگ در پاکستان همیشه باید دولت به طور عام و دولت متمایل به غرب بالاخص امریکا به طور
خاص مطرح باشد و نیز کمک های سالانه اروپاییان و امریکاست که پاکستان را بر پا نگهداشته است.
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 135
این چالش و افزایش شدت آن می تواند ماموریت ، سازماندهی، تشکیلات، فرماندهی و
تسلیحات ارتش را دگرگون سازد . از این رهگذر می توان ادعا نمود که دامنه زما نی این
چالش و شدت آن می تواند به طور بنیادین مباحث و موضوعات مربوط به امنیت ملی
پاکستان و ماهیت و نوع چالش های امنیتی آن را دچار تغییر و دگرگونی سازد . از این
مسیر می توان تغییر در الگوی درگیری و ماهیت منازعه های سنتی پاکستان را شاهد بود .
همچنین هم سنخ شدن محیط امنیتی پاکستان با افغانستان می تواند محیط امنیتی و
استراتژیک جدیدی را در جنوب آسیا رقم زند.
در صورت پایداری این چالش و افزایش شدت آن در آینده، می توان ادعا نمود که
تعریف منافع ملی و امنیت ملی پاکستان برای اولین بار پس از استقلال دچار دگرگونی
شده و پایه های نظری مشترک بین نخبگان در این حوزه هارا بر هم خواهد زد . 1 پیش از
این، تهدید علیه امنیت ملی پاکستان تهدیدی خارجی محسوب می شده که در قالب هند
تجلی پیدا می کرد . تمامی الگوهای منازعه و همکاری امنیتی پاکستان نیز از همین مسیر
شکل می گرفت. حال آنکه در وضع ح اضر، تهدید داخلی اولویت یافته است و فرایند
تحولات داخلی نیز به گونه ای است که حوزه تقابل بازیگران روز به روز گسترش بیشتری
پیدا می کند، ولی در عین حال عناصر شکل دهندة این تقابل هر چه بیشتر محلی می شوند .
این امر قابلیت آن را دارد که به شکل گیری چالشی بر مب نای هویت در پاکستان منجر
شود. بر همین اساس تعلق به دولت ملی بر پای ة مشروعیت مقابله با هند و آزاد سازی
کشمیر، جای خود را به چالش هویتی جدیدی خواهد داد.
یکی از تبعات مهم این تحول، تغییر در حوز ة اهداف و مسؤلیت های دولت است. در
صورت ایجاد تغییرات در تفسیر مسئ ولیت و اهداف دولت، بازیگران و نیروهای عمده
سیاسی نیز ضرورتاً می بایست به تغییر دیدگاه ها و فصول کاری خود اقدام ورزند . نتیجه
1. فقط در صورت موقتی و کوتاه مدت بودن دام نة این تحولات امکان بازگشت به مفاهیم سنتی وجود خواهد
داشت.
136 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
آنکه در صورت استمرار تحولات کنونی جریان اسلام گرا نه تنها خود، بلکه نیروهای
مقابل خود را نیز به باز تعریف اهداف و مبانی شکل دهی به دولت و نیز بنیان های
مشروعیتی دولت مجبور خواهد ساخت . به همین ترتیب در این مسیر، مهم ترین تغییر، در
مبانی بسیج نیروهای داخلی نمایان می شود . با این حال، بیان شد که ظهور بازیگری جدید
در پاکستان - رادیکالیزم سلفی - قواعد و مبانی سنتی این کشور را دگرگون ساخته است
و با توجه به کانونی بودن این پدیده در تحلیل وفهم شرایط کنونی، لازم است نگاهی
جدی به ابعاد و ماهیت آن داشته باشیم . از این رو در قمست بعدی به بازتعریف نقش دین
(Fredric, و دینیاران در پاکستان خواهیم پرداخت.( 2007
تحول در نقش آفرینی دین در سیاست
دین اسلام ، نقش و کارکرد فراوانی در تولید و باز تولید سیاست در دهه های گذشت ة
پاکستان داشته است . اسلام در گذشته در نقش مقوم سیاست های دولت ظاهر شده و در
نتیجه در خدمت اهداف، استراتژی و اقدامات دولت بوده است . تفاسیر متفاوت دینی نیز
هیچ کدام کارکردی متعارض با حضور و ت داوم دولت مستقر ارائه نکرده اند . ب ه علاوه،
مخالفت با دولت از موضوعات مهم مربوط به جوامع دین مدار به حساب نمی آمده است .
دین و اسلام به عنوان دو عنصر تکمیلی در فرایند دولت سازی بعد از استقلال عمل
کرده اند.
اما با ظهور قرائت جدید از دین، شکل سنتی حضور دین در سیاست و همچنین کار
کرد آن دگرگون شده و روابط جدیدی از دین و سیاست توسط هر دو جریان متعارض
در حال ظهور است . این فرایند در واقع عکس فرایندی است که در ترکیه اتفاق افتاده
به این ترتیب، احتمالا از این پس، باز تولید نظم سیاسی یا با ادغام (Gaidner, است.( 2007
« دین و سمبل های دینی » کامل سیاست در دین و یا با ایجاد فاصله روشن بین سیاست و
در شرایط نوین خود را نشان خواهد داد . شیوه و الگوی تعامل بین دین و سیاست، از این
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 137
مسیر به سمت شکل گیری نوع جدیدی از سکولاریسم و یا ایجاد هژمونی جریان دینی
پیش خواهد رفت.
این امر ، تبع ات گسترده و بسیار جدی در حوزه سیاست داخلی و خارجی به دنبال
خواهد داشت. از چنین رهگذری مهم ترین نهادهای ذهنی و عینی چون ارتش،
سرویس های اطلاعاتی، تهدید هند، دفاع از اسلامیت و دفاع از کشمیر ، همگی دچار تغییر
و دگرگونی خواهند شد . کانون فهم تغییرات کنونی نیز ا ز این مسیر امکان پذیر است .
الگوی همکاری و منازع ة داخلی و خارجی در پاکستان پس از استقلاال مبتنی بر قرائت
مشخصی بوده که فعالیت جمعی را به مدت طولانی در این کشور سامان می داده است .
تفاوت عمده وضعیت فعلی با تحولات گذشت ة این کشور ، ریشه در چالش قرائت حاکم
در ج امعه سیاسی پاکستان دارد . امری که نه تنها تغییر الگوی همک اری در این کشور را
موجب شده است ، بل دگرگونی در شیوه و الگوی تعارض ها و درگیری ها و نیروهای
نقش آفرین را نیز در پی خواهد داشت.
آنچه در این بحث مهم است ، پذیرش پاکستان به عنوان یک کلیت تجزیه ناپذیر در
مقابل هند به عنوان تهدید اساسی توسط قرائت اولیه است . اما در مقابل قرائت د ر حال
ظهور جریان اسلام گرا شکاف های جدید درون نخبه ای را معرفی کرده است . مهم ترین
بحران دولت ملی پاکستان بعد از استقلال عبارت بود از کشمکش های مداوم بین هند و
پاکستان . این درگیری ها به طور مستقیم و یا غیر مستقیم تغییراتی در شکل جغرافیائی
دولت بعد از استقلال را موجب شد که می توان عمده ترین آن را در جدائی بنگلادش و
نقش آفرینی کشمیرفرا جست . این فرایند تاریخی [کشمکش مداوم بین هند و پاکستان ]
تقویت کنندة بنیاد های اجتماعی قدرت در پاکستان بوده و هیچ گونه خطری متوجه این مهم
نکرده است. در حالی که بحران جدید، مبانی نهادی و بنیادین قدرت در پاکستان و نیز
هویت دولت را به چالش کشیده است . از این رهگذر مبانی اجتماعی قدرت و جامعه
138 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
شناسی قدرت به طور اساسی تغییر کرده و در نتیجه نه تنها الگوی همکاری ، بلک ه الگوی
تعارضات هم ، دگرگو ن خواهد شد . به تعبیری دیگر چالش های امنیتی سنتی پاکستان نه
تنها در تعارض با مبنای ساخت قدرت و بنیادهای مشروعیت بخش آن قرار نداشته اند،
بلکه کارکردی مثبت و فرصت ساز برای الیت سیاسی در بسیج منابع داخلی وتحکیم مبانی
قدرت نیز ایفا می نموده اند.
از مجموعة مطالب آمده می توان نتیجه گرفت که امکان چالش و در نتیجه تغییر رابطه
دین و سیاست در پاکستان با عنایت به تحولات اخیر زیاد است . دولت پاکستان در آغاز
روند استقلال از هند با تمسک به هویت دینی، در سازماندهی سیاسی نیروهای موجود
کوشید. در مراحل پس از استقلال نیز بنا به شرایط متفاوت، دولت کارکرد دین را در
سیاست باز تعریف کرد، ولی در تمام این احوال، دین زیر شاخة سیاست به حساب آمد و
نحوة کارکرد و میزان نقش آفرینی آن توسط سیاست مداران مشخص می شد . آن چه
شرایط فعلی را از گذشته متمایز می کند، آنکه این بار جریان ی سیاسی با پلا ت فرم دینی
مصمم است تا شیوه جدیدی برای تصاحب قدرت و سازوکار نوینی را برای اعمال آن
به شناساند. در نتیجه کارکرد دین در سیاست و الگوهای متداول رقابت سیاسی دگرگون ،
دین از هویت جمعی به هویت گروهی تقلیل پیدا می کند. از این رهگذر می توان مدعی
بود که تغییری جدی در ماهیت تهدیدها در پاکستان رخ داده است . شکل نوظهور تهدید
برای اولین بار مبانی قدرت و الگوهای سنتی بسیج منابع را هدف چالش قرار داده است.
دین در حساس ترین نهاد س یاست در پاکستان (نیروهای نظامی امنیتی ) هم به شکل
فوق الذکر ایفای نقش می کرده است به طوری که در این میان با توسل به نماد های دینی
افزایش نقش آفرینی ارتش مد نظر بوده است . در شرایط فعلی با توجه به ظهور برنام ة
کاری دینی در سیاست، شکل گذشت ة رابطه دین با نهاد ا رتش نیز نه تنها دچار چالش شده،
بلکه در صورت اوج گ یری جریان جدید ، کلیت این نهاد را به چالش خواهد کشاند . در
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 139
نتیجه، علاوه بر روابط دین و سیاست، رابطه ارتش و سیاست و دین و ارتش نیز در حال
دگرگونی و گذار است.
در مبحث مربوط به نقش دین و تحولات مربوط به آن ، لازم است اشاره هایی به
چگونگی حضور و نقش آفرینی علما در سیاست پاکستان نیز داشته باشیم . به طور کلی
تغییر در الگوی نقش آفرینی علما در سیاست بعد از استقلال می تواند زمینه های عینی و
جدید در علما را توضیح داده، کارکرد علما در ( Narrative) مادی شکل گیری قرائت
سیاست و الگوی دگرگونی آن از عوامل مهم تحلیل وضع فعلی به حساب می آید.
غامض ترین پرسش در این زمینه - که فرق چندانی نیز بامبحث نقش آفرینی علمای
دینی در سیاست در سایر کشورهای اسلامی ندارد - وفاداری علما به قالب و چارچوب
یا نگاه آنان به دول ت ملی به عنوان تاکتیکی با اهداف فرامرزی ( Nation-State) دولت ملی
(Trajectory) است. آیا علما و دین مداران در پی معرفی مسیر ( Extra-territoriality)
نوینی برای شکل گیری دولت ملی بوده و سعی در ارائ ة راه حل ی برای برون رفت از
معضل دولت سازی در کشورهای اسلامی دارند یا نظم موجود مبتنی بر دولت ملی را به
چالش گرفته اند .به تعبیری ، آیا چالش اساسی و استراتژیک علما و دینیاران در کشورهای
است ؟ مبهم ترین بخش حضور دین مداران در سیاست در « ملی » اسلامی نظام یافتگی
جهان اسلام وابسته به ابهام نظری در این حوزه مهم و اساسی است که بحث پیرامون آن
(Halliday, نیاز به مقاله جداگانه دارد.( 2005
تاریخچة نقش علما در سیاست
پیش از استقلال پاکستان، علمای اس لامی در هند طرفدار وحدت مسلمانان، مسیحیان و
کسانی که از این ایده حمایت می کردند (Arish, یهودیان در کشور هندوستان بودند .( 2005
از اسلام به عنوان نیروی محرکه نام برد ه، بر سکولاریزم، دمکراسی و قانون اسا س ی تاکید
می کردند و به همین دلیل تناقضی بین دولت اسلامی و جامعة سیاسی با اصول دمکراتیک
140 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
مدرن نمی دید ند. در راس این عده " احمد مدنی" بود. هدف از این کار نیز شکل گیری
دولت اسلامی بعد از سلطان مغول بود . کسانی مثل مودودی نیز از این نظریه تبعیت
می کردند.
پس از استقلال پاکستان شرایط تغییر کرد و کسانی مثل مودودی به پا کستان آمدند و
حتی برخی از طرفداران وحدت هم تغییر عقیده دادند. علمای موسوم به جماعت اس لامی
در پی قانون ا ساسی اسلامی بود ند. در این بین ، دولت با جماعت اسلامی برخورد کرد ه و
ضمن بستن روزنامه ها ، تعدادی را به زندان انداخت. در نهایت ، علما موفق شدند که
قانون اساسی اسلامی را تاسیس کنند . آن ها شدیدا ضد حکومت نظامی ها و طرفدار
دمکراسی بودند. مثلا مودودی دمکراسی را راهی به سوی دولت اسلامی می دید . بیشترین
تلاش برای اسلامی کردن ام ور در زمان ذوالفقار علی بوتو شکل گرفت . تنها رئیس
(Ibid,p. جمهوری هم که رسما از مذهب فاصله می گرفت ایوب خان بود.( 7
با حضور مستقیم علما در صحنه فعالیت های سیاسی ، برای اولین بار علما در خط ة
شمال غرب در انتخابات 7،1970 کرسی ب ه دست آوردند و مفتی محمد رئیس دو لت آن
منطقه شد. به این ترتیب فرایند اسلامی کردن امور و از جمله قوانین آغاز گردید. اما این
دولت به زودی توسط ذوالفقار علی بوتو سرنگون شد و از آن پس علما همکاری با دولت
را آغا ز کردند . بیشترین همکاری علما با دولت در دور ة ضیاء الحق بو د به طوری که در
اثر این همکاری حزب جماعت اسلامی نفوذ خود را تا حد زیادی از دست داد . در این
دوره 4 نفر از علما پست وزارت ، دو نفر قاضی دادگاه شریعت فدرال و دو نفر دیگر نیز
عضو شورای اید ئولوژی اسلامی شدند . به هر حال دور ة ضیاء الحق برای علما بسیار مهم
بود. ضیاء در جنگ افغانستان از جماعت اسلامی به عنوان بخشی از سیاست خود استفاده
کرده تا به این وسیله جهاد در این کشور را مشروعیت بخشد . او همچنین از این فرصت
استفاده کرد و با حزب علما که به جهت نفوذ در بلوچستان و جبه ة شمال غرب اهمیت
ضیا ء به علاوه، نسبت به مذهب شیعه ایجاد (Ibid,p. داشت، همکاری خود را آغاز کر د.( 8
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 141
حساسیت، حتی سنی ها را علیه شیع یان تهی یج کرد . به طوری که سپاه صحابه در سال
با این وجود اکثر علما در اواخر کار ضیاء الحق علیه او (Ibid,p. 1985 ب ه وجود آمد .( 17
متحد شده و خواستار استعفای او شدند.
بین سال های 1977 تا 1988 ، تحرک علما آمیزه ای از شکست و پیروزی به همراه
داشت که در این بین بیشترین پیروزی آنها ، نفوذ در نیروهای مسلح بود . از دیگر
ویژگی های این دوره ، فعال شدن علما در افغانستان و کشمیر و شکل گیری جریان پان
اسلامی بود . نقطة ضعف اساسی این دوره ، هم آن بود که علما در اثر همکاری ب ا دولت،
نفوذ مردمی خود را برای دو دهه تا حد زیادی به نفع حزب مردم خانم بوتو از دست
دادند، ولی ضرورت های داخلی و خارجی سیاست در پاکستان در این برهه ، حضور فعال
علما در سیاست را موجب شد و الگوهای جدیدی از نقش آفرینی آنان را به بار آورد . به
عنوان مثال لال مسجد که امروزه تهدید اصلی دولت مشرف شده است ، توسط ضیاء الحق
توسعه یافته و بخشی از کارهای عملیاتی سرویس اطلاعاتی پاکستان را نیز به صورت
عملی بر عهده داشته است . مهیا سازی زمینه های شکل گیری منسجم مدارس دینی (به
صورت سازمانی و نظری ) و نقش آفرینی آنان در سیاست نی ز محصول ضرورت های
امنیتی پاکستان است.
سرانجام با مرگ ضیاء ال حق در 1988 ، علماء که نفوذ خود را از دست داده بودند تنها
راه نجات را پیوستن به حزب اتحاد جمهوری اسلامی یافتند که نواز شریف که دوست
نزدیک ضیاء رهبر آن بود، ولی باز هم موفقیتی به دست نیاوردند . تاکتی ک دیگری که علما ،
تمرکز بر سیاست خارجی بود . بر این اساس علما مدارس دینی را با دو هدف تقویت
کردند: اول کشمیر و دوم افغانستان . با سقوط حکومت نجیب الله در افغانستان در سال
1992 ، جمعیت اسلامی افغانستان به دنبال رهبری برای خود بود . با توجه به اینکه طالبان
142 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
JUI با بی نظیر ائتلاف کرده بود، آی اس آی و JUI 1 تعلیم دیده بودند و JUI در مد ارس
در راستای اجرای طرح روی کار آمدن طالبان در افغانستان تلاش کردند . هدف از اجرای
این طرح، انتقال نفت از شمال به جنوب بود. وقتی مشرف در سال 1999 علیه نواز شریف
کودتا کرد ، علما بسیار قوی تر از آن بودند که نادیده گرفته شوند . سقوط مجاهدین در
افغانستان و روی کار آمدن طالبان با حمایت علمای پاکستان شاخة مولانا فضل
صورت گرفت. در این زمان بود که اختلاف بین علما ی پاکستان بر JUI(F) الرحمان 2
(Arish,p.29- سرهمکاری با دولت و کنترل دولت توسط ارتش شکل گرفت.( 30
حملة یازدهم سپتامبر 2001 القاعده، فصل نوینی از روابط علما با سیاست در پاکستان
را شکل داد . دولت پاکستان بنا به ملاحظات امنیتی و قابلیت های سازمانی و عملیاتی
انجام » القاعده و طالبان از سو یی و فشارهای بین المللی از سوی دیگر استراتژی دو گان ة
از آنان را ا خذ کر د. این استراتژی « محافظت استراتژیک » علیه آنان و « عملیات تا کتیکی
موفقیت آمیز نه تنها منابع مالی زیادی را از سوی امریکائی ها روانة اسلام آبا ، بلکه زمینة
را نیز مهیا ساخت . این سیاست تا « طالبان رادیکال » در مقابل « طالبان معتدل » فروش ایده
زمان حمل ة امر یکا به عراق ، کارکردی مثبت و کلیدی در تأمین امنیت پاکستان و افزایش
توان نقش آفرینی منطقه ای آن ، از س ویی و بیشتر شدن وزن استراتژیک پاکستان در
استراتژی کلان امریکا از سوی دیگر داشته است . اما ، تحولات عراق پس از اشغال و
برهم خوردن تمرکز عملیاتی امریکایی ها د ر افغانستان و افزایش ضریب آسیب پذیری
همزمان (Wilkinson). نیروهای آنان ، به طور ماهوی صحنه بازی را دگرگون ساخته است
با این تحولات نیروهای اسلامی در پاکستان نیز دستاوردهای مهمی را در چالش قدرت
به طور خلاصه تحولات عراق و زمین گیر (Pipes, مرکزی دولت ب ه دست آوردند .( 2007
شدن امریکائی ها در افغانستان به همراه تغییر موازن ة استراتژیک در پاکستان به نفع طالبان
1. Jamalat Ulema-e-Islam.
2. جمعیت علمای اسلامی شاخه مولانا، فضل الرحمان.
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 143
زمینه های اساسی جدا سازی برنام ة سیاسی علمای دینی از دولت پاکستان را فراهم ساخته
است.
از مقطع 2003 به بعد، فرایند چالش ، ایجاد بی ثباتی و تضعیف دولت مرکزی توسط
نیروهای اسلام گرا شروع شد . همزمان الگوی تعامل و چانه زنی آنان با نظام سیاسی نیز
دچار تحول شد . به عنوان مثال از این مقطع به بعد عملیات انتحاری به شکل وسیعی در
(Blair). صحنة سیاست پاکستان به چشم می خورد
نکتة مهم در این مقطع، تغییر ماهیت خشونت های نیروهای اسلام گرا است. علمای
پاکستان در انتخابات سال 2003 از مشرف دفاع کردند، اما همزمان با گروه های مسلح هم
در ارتباط بوده اند . از نظر ی، برخی این ارتباط را به رابط ة مقتدا صدر با دیگر علما در
عراق تشبیه می کنند. علمای پاکستان اخیرا حمله به موسسات دولتی و نیز رهبران را تائید
کرده اند . این علما به مشرف هشدار می دهند که اگر پروس ة اسلامی کردن را متوقف نماید
آن ها به خشونت متوسل می شوند . دفاع علما از ارتش طی دو دهة اخیر باعث شده است
تا هم اینک خواستار پاکستان اسلامی باشند . دولت پاکستان هم ناگزیر از تبعیت علما بوده
و به همین دلیل مشرف هنوز نتوانسته است قوانین اسلامی را که اول بار توسط ضیاء الحق
بنابراین می توان این فرآیند را چنین (Arish,p. و جماعت اسلامی وضع شد، تغییر دهد .( 28
خلاصه کرد : دوران ورود به معادلات قدرت ، دوران افزایش وزن و تثبیت جایگاه در
معادلات قدرت، دوران ارتقاء و گسترش ابزارهای چانه زنی با تکیه بر تاکتیک های
خشونت و نهایتاً دوران چالش نظامی قدرت مرکزی.
اتفاقات یازدهم سپتامبر ، فرصتی به علما داد تا به تحکیم نقش خ ود د ر معادلات قدرت
در پاکستان بپردازند . . ایجاد شورای دفاع افغانی -پاکستانی، موقعیت بهتر علما در مردم را
به همراه داشت . "سازمان اقدام مشترک " که در آن جماعت اسلامی نقش محوری ایفا می
کرد نیز تاسیس شد . بر همین اساس در انتخابات سال 2002 ، چهل و شش کرسی در سطح
144 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
ملی و 80 کرسی در سطح ایالتی به این گروه رسید و سومین گروه قانونی کشور شد . از
طرف دیگر حزب مسلم لیگ " شاخه قائد اعظم " برای به دست آوردن اکثریت در مجلس
272 نفری ، نیازمند حمایت علما بود . بنابر این، علما به موقعیتی کلیدی در سیاست
پاکستان دست یافتند به طوری که در ایالت سرحد شمالی به تنهایی تشکیل حکومت داده،
نیز جزو ائتلاف تشکیل دولت در بلوچستان شدند.
Muttahida Majis-e ) در کنارموضوعات بالا باید اشاره کرد که در سطح ملی هم
بیش از یک سوم کرسی های سنا را در اختیارگرفت و دارای نقش تعیین کننده ای (MMA
در قانون گذاری کشور شد . اکنون برای اولین بار در تاریخ پاکستان، علما پیروزی
چشمگیری به دست آورده اند. بر همین اساس علما ف شار برای نقش افرینی مستقیم و مؤثر
در سیاست و همچنین کناره گیری مشرف از ریاست جمهوری را طلب می کنند .
آنچه به طور خلاصه مورد اشاره قرار گرفت فرایند حرکت جریان (Ibid,pp.20-22)
اسلام گرا در پاکستان و چگونگی رشد این جریان بود . در حال حاضر ، جریان اسلامی با
دو هدف حداقلی و حداکثری فعالیت های خود را سازمان می دهد . ب ه شکلی حداقلی
افزایش قدرت چانه زنی و سهم خواهی از قدرت موجود را پی گیری ودر سطح حداکثری
قبضة قدرت و جابه جایی وضع فعلی را جستجو می نماید.
تهدید یا رقیب ی » به ،« سرمای ة استراتژیک » به نظر می رسد نیروهای اسلام گرا از
برای جریان حاکم فعلی تغییر ماهیت داده اند . جریانی که تا چندی پیش « استراتژیک
و ابزار چانه زنی استراتژیک با آمریکا را برای « تأمین عمق استراتژیک » کارکردهای متفاوت
آنان تبدیل شده است . « تنها دلمشغولی استراتژیک » دولتمردان ایفاد می کرد، اکنون به
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 145
نتیجه گیری
در آغاز این نوشتار متذکر شدیم که ظهور و بروز جریان های اسلام گرای جدید با
خط مشی ها، دستور کار و اهداف ویژه ای که شکل جدید ی از چالش را پیش روی دولت
قرار داده اند، گونه ای تازه وبی سابقه از بحران را متوجه اساس دولت ملی می سازد . وجود
عوامل و وجو ه مشترک در سطح منطقه موجب می شود ابعادی منطقه ای برای این بحران
به چشم بیاید و ما را متقاعد سازد که سطحی منطقه ای برای نوعی تحلیل از منظری
متفاوت در نظر بگیریم . نگاهی گذرا به وضعیت فعلی منطقه و بررسی کانون های جدید
و قدیم بحران در آن ، تصویری تاریک و نگرا ن کننده را تداعی می کند. موج جدید بحران
ها می تواند در تلاقی با نگرانی های قومی و مرزی فعال گذشته، بی ثباتی مزمن و مستعد
به انفجارهای دفعی و غیرقابل پیش بینی را پدیدار سازد . شرایط موجود می تواند کار را به
جایی کشاند که آنچه از حقوق و آزادی های در طول تاریخ تمدن را تا به امروز به عنوان
دستاوردهای مهم انسانی حاصل شده است به کناری گذاشته ودغدغة اولیه ترین
ضرورت های حیات انسانی را داشته باشیم . در تک تک کشورهای منطقه زمینه ای چنین
بحرانی، موجود و در حال رشد است و جای پژوهش های مستقل و فوری را دارد.
در مصر بعید به نظر می رسد راه حل نخ نما شد ة اعلام وضعیت فوق العاده و تمدید
مکرر آن در مقابل بحران جدید تاب مقاومت داشته باشد ، چه رسد به کارآمدی؛ در
عربستان فشار فزایند ة روحانیان و دینیاران تندرو بر حکومت؛ در عرا ق قرار گرفته در
معرض تهدید مداوم فروپاشی و تجزیه و ناام نی و در افغانستان ناامیدی از وجود راه حل ی
بادوام و با ثبات قصة ناتمام وضعیت کنونی است.
146 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
اما محقق تمامی این موضوعات ، همت جمعی می طلبد که روزی شاهد آن خواهیم بود.
آنچه در بضاعت این نوشتار بود ، طرح سؤالات و ارائ ة پاسخ های اولیه به نمونه فعالی از
این مجموعه آت شفشان های موجود منطقه ای است . پاکستان از زمان شکل گیری تا به حال
مقاطع متفاوت زمانی و معضلات مهم امنیتی را پشت سر گذاشته است . دولت پاکستان در
حال حاضر با شرایطی مواجه شده است که به طور ماهوی با تجارب گذشته آن متفاوت
است. عبور از این بحران و مدیریت آن ضرور ت های بسیار زیادی در جامع ة سیاسی
پاکستان به وجود آورده است . اما اینکه قابلیت های کنونی جامعه سیاسی پاکستان
پاسخگویی مناسب به این ضرورت ها را امکان پذیر می سازد یا خیر، سوالی است که
توجه بسیار زیادی از نویسندگان و پژوهشگران را به خود معطوف ساخته است.
ناتوانی دولت فعلی در مقابله باشرایط دشوار کنونی ، می تواند به نتایج کاملاً متفاوتی
بیانجامد. مهم ترین ویژه گی شرایط فعلی به چالش کشیده شدن تمامی ساختارهای ذهنی -
نظری حاکم در پاکستان بعد از استقلال است. این تحول الگوی رفتاری مرسوم در این
کشور را باپرسش اساسی مواج ه ساخته و مانعی جدی بر مسیر باز تولید نظم مستقر ایجاد
کرده است . این امر به دلیل ماهیت تهدید فعلی و قابلیت های آن از سو یی و ظرفیت ها و
توامندی های نظم مستقر بعد از استقلال در مقطع فعلی از سوی دیگر است . اید ة
سامان دهندة سیاست و نیز بنیان های قدرت در پاکستان برای اولین بار با چالش های جدی
داخلی مواجه شده و همچنین فرایند گذشته و ماهیت درگیری ها، رقابت ها و کشمکش های
داخل نخبگان، انرژی ، بستر و پتانسیل این مجموعه را به شدت کاهش داده و اقدام مؤثر و
کارآمد نظم حاضر در مدیریت و کنترل بحران ها را محدود ساخته است.
مهم ترین متغیر در ایجاد وضعیت جدید، نهاد دین در پاکستان است . اسلام از زمان
استقلال تا کنون ، نقش و کار ویژ ة خاصی در پاکستان ایفا می نموده است . این امر موجب
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 147
شکل گیری و تقسیم کار ویژه ای در این کشور شده است . تحولات داخلی و بین المللی
مطالبات جدیدی را در نهاد دینی شکل داده و در نتیجه تغییر در تقسیم کار گذشته را به
عنوان اولویت مهمی برای نیروهای اسلامی قرار داده است . به نظر می رسد این تحول
دگرگونی اساسی درماهیت بحران های داخلی و خارجی را سبب شده و شکل جدیدی از
روابط و مناسبات امنیتی را در این کشور رقم خواهد زد . شرایط و ساختارهای مادی و
نظری موجود ، امکان هر گونه مصالحه و حل و فصل موضوعات در کوتاه مدت را تقریباً
منتفی ساخته و بازگشت سیاست به چارچوب های گذشته را سخت کرده است . در نتیجه ،
پیامدهای متفاوتی از جمله استمرار بی ثباتی جدید در کوتاه مدت متصور است . در می ان
مدت یا دراز مدت، آنچه قطعی به نظر می رسد تعریف مجدد نظم در پاکستان با توجه به
دگرگونی در نقش ، کارکرد نهادین دین است.
References :
- Ahmad Naveed , " Musharraf's New Game Plan " , ISN Website, 2 August 2007.
<http: // WWW. ISN. eth. ch > ( 11 June 2008 ).
- Arish Vllah Khan, the Terrorist Threat and the Policy Resporse in Pakistan, Sipri
Policy Paper, No 11.
- Baloch Sanaullah, " The Balochistan Conflict: Yowards a Lastpeace" Pakistan
Security Research unit ( PSRU), Brief No .7 1 March 2007. < http: // PRSU @
Bradford. ac. uk > (11 June 2008 ) .
148 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
- Bruno Greg, "Pakistan's Political Future". Council on foreign relations. August 16,
2007 www.cfr.org/publication/13160/pakistan political future (20.
- Burns R.Nicholas, " Statement on us-Pakistan Relations" , US. Department of
state, 25 July 2007. < http:// WWW.state. gov> 13 June , 2008.
- Carol Grisanti , " What's Next for President Gen , Pervez Musharraf ?" , NBC New
, 25 July 2007.
- Claude Salhani, "Jahadi Galaxy in Pakistan " , Washington Times. 5 August
2007.
- Claude Salhani, "Jahadi Galaxy in Pakistan " , Washington Times. 5 August
2007.
- Daniel Pipes , " Red Mosque in Rebellion " , Jerusalem Post 18 July 2007.
- David Blair, " Msharraf Declares War on Musldim Extremists" Daily Telegraph,
15 July.
- David Gardner , " The General and the West: How Pakistan is Being Lost" ,
Financial Times , 2August 2007.
- Declan Walsh , " Islan Revolution Will Come in Pakistan, Warns Cleric , as
Militants By their Dead", Guardian ,13 July 2007.
- Farzana Shaikh ," Battered Musharraf Playing with Fire " , Times on Line , 11
July 2007.
- Fetter John , " Our Man in Pakistan " ? IPS World Beat, Vol . 2 , No 29, 17 July
2007. < http: // WWW. IPS. Org > 11 June 2008.
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 149
- Fred Halliday(2005), The Middle East in International relations: power, politics
and ideology . (Cambridge Press).
- Graham Fuller "Islamic Fundamentalism in Pakistan: its character and prospects"
Rand Corporation, 1991. <http//www. Rend.org/pubs/reports/r3964.> (June 20
2008).
- Grare Fredric, The Landlord , the mullah and the military: the Education Issue in
Pakistan ", PSRU Brief No. 8 11 April 2007. < http:// PSRU @ Bradford. ac. uk>
( 11 June 2008).
- Grare Fredric, " Rethinking Western Strategies Towards Pakistan : An Action
Agenda for the United states and Europe ". Carnegie endowment for International
Peace. < http"// WWW. carnegie endowment . org> ( 13 June 2008 ).
- Grave Fredric " Afghanistan Study Group Report: Musharraf in the Twilight"
Centre for Study of the Presidency , Jan 30 2008.<http//www.thepresidency.org>
Fredric Grave , , Washington Post , 10 July 2008.
- Hehir Aidan , " is Pakistan a Failed state? " , Pakistan Security Research
- Hoodbhoy Pervez , " Preventing More Lal, Masjeds", Selves and Others ,
interacts: 961 15 July 2007 . < http: // WWW. Chowk . com/ writers / 495 > ( 11
July2008).
- Hoodbhoy Pervez, " Pakistan- the threat from within " Sepres and others, interact
: 961, 15 July 2007. < http:// WWW. Chowk . com / writers / 495> ( 16 June 2008).
150 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
- Hoodbhoy Pervez, " Pakistan- the threat from within " Sepres and others, interact
: 961, 15 July 2007. < http:// WWW. Chowk . com / writers / 495> ( 16 June 2008).
- Hoodbhoy Pervez, "Re-Imagining Pakistan", Dec 13,2006.
http://www.Chowk.com/writers/495 (20 June 2008).
- Isambard Wilkinson, "Pakistan Urges UK to Pull Out of Afghanistan", Daily
Telegraph 4 August Daily telegraph.
- Jim Hoagland , " Musharraf's Obsolete Way", Washington post, 5August 2007.
Jim Lobe, " Another Us Nudge for Pakistan " , Asia Times.
- Jo Johnson , " Pakistan Warns US Asia Arms Race". Financial Times, 2 August
2007.
- John Witson , " Musharraf's Strategic Retreat " , The Pioneer , 7 August 2007.
- Kalyani Shankar . " US keen on Mush-BB Deal" , The Pioneer , 3 August 2007.
- Katulis, Brian and Wadhams, Caroline, "Our Pakistan Problem: turmoil requires a
shift in US policy", centre for American progress.
www.americanprogress.org/issuse/2008/01/pakistan. (June 20, 2008)
- Khan Arshullah , " The Terrorist Threat and in the Policy Response in Pokistan " ,
SIPRI Policy Paper No.11. September 2007. < http: // WWW. SIPRI. org > ( 11
June 2008).
- Khursheed Mian , " Pro- Democracy Rumblings in Pakistan : Should Masharrafand
Bush – be Worried? ", Stage, 14 mey 2007. < http:// WWW. Sfgate. Com> ( 11
June 2008 ).
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / چالش های دولت ملی در پاکستان و .../ 151
- L, " Pakistan Attempts to Salvage Pace Deal " , Los Angeles Times , 17 July
2007.
- Lalji Nadria, " Pakistan's Deep cricis : Dictatorship or Democracy" , Harvard
international Review, 10 August 2007 . < http:// WWW. harvardix. org > (13 June
2008 ).
- Markey Daniel, " A False Choice in Pakistan ", Foreign Affairs . July- August
2007. < http: // WWW.foreign affairs . org> ( 11 June, 2008 ).
- Menon Rajan , " Pakistan's uncertain Future" , The Boston Globe. 20 July 2007.
<http: // WWW. Boston. Com/ Boston globe> ( 11 June, 2008).
- Moreau Ron, " A Double- Edged Sowrd : Pakistan's Banished Prime Minister on
Talks with Musharrf that Could Pare her Way Back to Power", News Week
Website 13 August 2007. < http: // WWW. Newsweek. Com/ id/ 32530> ( 11 June
2008).
- Pant Harsh V. " Musharraf under Siege " ISN Security Watch, 16 July 2007.
< http:// WWW. ISN. eth. Ch > ( 11 June 2008).
- Prafull Goradia " Gen " Ataturk" Musharraf " , The Pioneer , 2 August 2007.
Randeep Ramesh , " Musharraf's Fight for Survival , Guardian , 2 August 2007.
- Rogers Paul , " Pakistan 's Peril ", Open Democracy, 18 July 2007. <http://
WWW. Open democracy . net/ article/ Pakistan – pericl > ( 13 June 2008).
152 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
- Sappenfield & khan Behroz , " Pakistan Leader's Bold Move" , Christian science
monitor , 11 July 2007 < http:// WWW. Csmonitor. com> ( 13 June 2008 )
- Schaffer Teresita "Pakistan's Future and US policy Options " centre for strategic
and international studies. march 1 2004 <http//www.csis.org> (June 20, 2008)
- Seyed Saleem Shahzad, "Sharif Picked to Tame Pakistan's Militancy". Asia Times
On Line, 26 Jan 2008.-www.atimes.comer Jan 26,2008.
- Simon Bromley(1993) Rethinking Middle East Politics: state formation and
development. (Polity Press).
- unit ( PSRU) Brief No . 15. 25 June 2007 . < http: // PSRU. Bradford, ac.Uk >
(11 June 2008).
)