Document Type : Research Paper
Authors
Abstract
The principle of International Cooperatio is of great importance in the
International environmental law as one of the public international law
branches. In this fram ework the euitable and reasonable utilization of
territory and management of common resources such as transboundary water
resources and international lakes requires international cooperation.
Universal desire to Public’s need to cooperate toward environmental
protection in many binding and non - and it s implementation in global and
regional scope is studied legal basis of the principle of cooperation in
international environmental law is expressed the 1972 Stockholm
Declaration is one of the first texts who initiate this issue. In this paper, is
expressed. Article 24 of environmental law texts binding international
Keywords
مقدمه
به موازات رشد اقتصادی و انقلاب صنعتی در غرب و روند فزاینده صنعتی شدن، محیط زیست
در معرض تخریب و دگرگونی قرار گرفت. از یک طرف، وقوع حوادث ناگواری همچون
حادثه کشتی توری کانیون 1 ضرورت قاعده مندسازی رفتارها و اقدامات را هشدار می داد و از
سوی دیگر، میل به داشتن محیط زیست سالم و پیشگیری از تخریب و نابودی آن، اعضای
جامعه بین المللی را به سمتوسوی تدوین و تصویب اسناد حقوقی در این زمینه تشویق می نمود
و موجبات تدوین و گسترش اصول و قواعد حقوقی الزام آور زیست محیطی، در ابعاد ملی،
.( منطقه ای و بین المللی را فراهم می آورد (مولایی، 1388 ، ص 410
را نخستین بار یک فرد انگلیسی به نام رابرت اوون 3 در مقابل واژه « همکاری 2 » اصطلاح
4 به کار برد. سپس، برخی، این واژه را با مفاهیم و کارکردهای متفاوتی به کار بستند، تا « رقابت »
،« همکاریگرایی در نظریههای اقتصادی – اجتماعی » و حتی « نهضت همکاری » جایی که مقوله
قرار می دهند. « یکجانبه گرایی » را مقابل واژه « همکاری » جایگاه ویژه ای یافت. امروزه، اصطلاح
همکاری به مفهوم مساعدت، یاریگری، رعایت منافع جمعی و ... یکی از جنبه های مهم زندگی
اجتماعی است و چون با ذات و فطرت انسان ها سازگار می باشد از آغاز زندگی جمعی بشر
کاربرد داشته است. ضرورت همکاری با دیگران برای مقابله با خطرات طبیعی مانند سیل،
زلزله، طوفان و... به آغاز زندگی انسانها بر میگردد. با توسعه تمدن و گسترش شهرها نیاز به
همکاری متقابل برای تأمین کمبودهای ناشی از پیچیدگیهای زندگی شهرنشینی و ضرورت
توجه به منظور به کارگیری ساز و کارهای همکاری، بیش از پیش احساس گردید. همکاری در
تعریف خاص آن به نوع مشخصی از کار کردن با یکدیگر اشاره دارد که از طریق تشکیل
سازمان رسمی و به کارگیری روش های مدیریتی خاص، دسترسی به اهداف مشترک را
.(Martin, 2002, p امکان پذیر می سازد ( 118
هرچند دولتها دارای حاکمیت مستقل هستند، ولی حقوق بین الملل محیط زیست، یک الزام
کلی به همکاری با دیگر دولتها را به عنوان یک اصل در جهت برطرف کردن مشکلاتی که
1. Torrey Canyon Ship.
2. Cooperation.
3. Robert Owen.
4. Competition.
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 63
مربوط به جامعه بین المللی است، مورد توجه قرار داده است. بر پایه این اصل دولتها، موظف
هستند در همه شرایط و با حسن نیت، برای حفاظت از محیط زیست با یکدیگر همکاری نمایند.
طبیعی است که این همکاری باید در خصوص محیط زیست، به ویژه مشترکات جهانی از جمله
دریای آزاد، قطب جنوب و ... برجسته تر باشد (موسوی، 1385 ، ص 176 ). الزام دولت ها به
همکاری، ریشه در حقوق بین الملل عمومی دارد و وجود هزاران معاهده بین المللی اعم از
معاهدات دوجانبه، چندجانبه، منطقه ای و جهانی، نیاز به همکاری با دیگر دولتها را در سطوح
مختلف، از جمله محیط زیست نمایان می سازد. در این مقاله، ضمن بررسی اصل همکاری در
حقوق بین الملل عمومی و منابع حقوق بینالملل محیط زیست، به نحوه اجرای این اصل در
وسعت منطقه ای و جهانی نیز پرداخته خواهد شد.
مبحث اول: اصل همکاری در حقوق بین الملل عمومی
یکی از اصول مهم حقوق بین الملل محیط زیست محسوب « اصل همکاری » ، بدون شک
می شود که در سطوح مختلف جهانی و منطقه ای به کار گرفته شده است و چنین الزامی، پیش
از آنکه وارد عرصه محیط زیست گردد، از جوهره وجودی حقوق بین الملل عمومی نشأت
می گیرد (کیس، اچ پیتر و وینفراید، ترجمه حبیبی، 1384 ، ص 72 ). با اینکه اصل همکاری
بین المللی یک تعهد عرفی تلقی می شود، با این همه، منشور سازمان ملل متحد 1945 1 به تفصیل
به این اصل پرداخته است، به گونه ای که اصل همکاری یکی از پایه های حقوق بین الملل جدید
همکاری » را تشکیل می دهد. بدین ترتیب که، فصل اول منشور، ماده یک بند 3، حصول
در حل مسائل بین المللی که دارای جنبه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی یا « بین المللی
بشردوستی است و در پیشبرد و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی برای همگان
بدون تمایز از حیث نژاد، جنس، زبان یا مذهب و ... را مورد تأکید قرار می هد.
همچنین در فصل چهارم، ماده 11 بند یک اشعار می دارد که مجمع عمومی می تواند اصول کلی
برای حفظ صلح و امنیت بین المللی از جمله اصول حاکم بر خلع سلاح و تنظیم « همکاری »
تسلیحات را مورد رسیدگی قرار دهد. در همان فصل، ماده 13 بند یک قسمت الف، ترویج
در امور سیاسی و ایجاد زمینه های مناسب برای توسعه تدریجی حقوق بین الملل « همکاری بینالمللی »
در « همکاری بین المللی » و تدوین آن را مدنظر قرار می دهد و در بند یک قسمت ب، به دنبال ترویج
1. United Nations Organization Charter.
64 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و بهداشتی و کمک به تحقق حقوق بشر و آزادی های
اساسی برای همه بی هیچ تبعیض از حیث نژاد و جنس و زبان و مذهب می باشد.
در ماده 55 بیان می دارد ،« همکاری اقتصادی و اجتماعی بین المللی » فصل نهم منشور، با عنوان
که با توجه به ضرورت ایجاد شرایط ثبات و رفاه برای تأمین روابط مسالمت آمیز و دوستانه
بین الملل بر اساس احترام به اصل تساوی حقوق و خودمختاری ملل، سازمان ملل متحد اموری
همکاری » همچون حل مسائل بین المللی اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و مسائل مربوط به آنها و
فرهنگی و آموزشی و ... را تشویق می نماید و در ماده 56 بیان می کند که کلیه اعضا « بین المللی
با سازمان ملل « همکاری » متعهد می شوند که برای نیل به اهداف مذکور در ماده 55 در راستای
متحد، اقدامات فردی یا دسته جمعی را به عمل آورند. و بألاخره فصل یازدهم، ماده 73 بند پ،
ترویج اقدامات سازنده توسعه ای را از تعهدات اعضای سازمان ملل متحد می داند و به منظور
آنکه اعضاء عملاً به مقاصد اجتماعی، اقتصادی و علمی مذکور در این ماده نائل شوند، بایستی
پژوهشهای علمی را تشویق نموده و با یکدیگر در مواقع و موارد مقتضی با سازمان های
نمایند. « همکاری » بین المللی تخصصی
گرچه اصل همکاری از ابتدا به صورت یک اصل مطرح نبوده، ولی در حال حاضر دولت ها
براساس منشور سازمان ملل متحد ملزم به همکاری با یکدیگر هستند. بنابراین، اصل مذکور، اصلی
الزام آور بوده و از اصول لاینفک منشور سازمان ملل متحد محسوب می شود. سازمان ملل متحد با
تأکید بر اصل همکاری های بین المللی سعی دارد، با مطالعه و بررسی همه جانبه مسائل اساسی
همچون حفظ صلح و امنیت بین المللی، مبارزه با تروریسم و ... راهکارهایی قابل اعمال در این
حوزه ها ارائه دهد. علاوه بر آن، قطعنامه های متعدد مجمع عمومی سازمان ملل متحد، از جمله
توسعه » قطعنامه 1027 با عنوان ،« همکاری بین المللی فرهنگی و علمی 1 » قطعنامه 1043 با عنوان
همکاری بین المللی در رابطه با » 66 با عنوان / قطعنامه 227 ،« همکاری بین المللی اقتصادی و ... 2
توافق و همکاری در ...» 66 با عنوان / قطعنامه 226 ،« کمک های بشردوستانه در زمینه بلایای طبیعی 3
1. A/RES/1043(XI). «International Cultural and Scientific Cooperation»
2. A/RES/1027(XI).
«Development of Iinternational Economic Cooperation and the Expansion of International Trade»
3. A/RES/66/227.
«International Cooperation on Humanitarian Assistance in the Field of Natural Disasters,
from Relief to Development»
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 65
تقویت اقدامات سازمان ملل در زمینه حقوق » 66 با عنوان / قطعنامه 157 ،« راستای برقراری صلح 1
و ... همگی ناظر بر تشویق و ترغیب دولتها به همکاری « بشر با ترویج همکاری بین المللی 2
بین المللی می باشد و جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل عمومی را نمایان می سازند.
مبحث دوم: اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست
با توجه به اینکه منابع حقوق بین الملل محیط زیست، مبتنی بر منابع الزام آور و غیرالزام آور
می باشد، از این رو، در این مبحث، اصل همکاری را در منابع الزام آور و منابع غیرالزام آور مورد
تحلیل و بررسی قرار خواهیم داد.
(Hard Law) بند اول: اصل همکاری در حقوق سخت
وفق ماده 38 اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری 3، معاهدات، عرف و اصول کلی حقوقی از
منابع اصلی حقوق بین الملل می باشند.
الف – معاهدات و پروتکل های موجود در این زمینه
می باشد. ماده 2 (ردیف الف « معاهدات بین المللی » ، اولین منبع حقوق بینالملل محیط زیست
را اینگونه تعریف « معاهده » ، بند 1) کنوانسیون وین 1969 در خصوص حقوق معاهدات
یک توافق بینالمللی منعقده میان دولت هاست که به صورت کتبی تنظیم شده و » : میکند
مشمول حقوق بینالملل باشد، صرفنظر از عنوان خاص آن و اعم از اینکه در سندی واحد یا
4. معاهدات بین المللی، در صدد تدوین مشخص و معین حقوق و « چند سند مرتبط به هم باشد
تکالیف متقابل دولت ها در زمینه های مختلف میباشند (پورهاشمی، 1385 ، ص 162 ). از این رو،
در زمینه حفاظت محیط زیست را به عنوان « همکاری بین المللی دولتها » ، معاهدات بین المللی
1. A/RES/66/226.
«Promotion of Interreligious and Intercultural Dialogue, Understanding and Cooperation
for Peace»
2. A/RES/66/157.
«Strengthening United Nations Action in the Field of Human Rights through the
Promotion of International Cooperation and … »
3. International Court Of Justice Statute.
4. Vienna Convention on the Law of Treaties, done at Vienna on 23 may 1969,Entered
into Force on 27 January 1980,united nations, treaty series,vol.1155,P.331.
Untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/conventions/1_1_1969.pdf.
66 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
یکی از الزامات و تکالیف بین المللی دولت ها به رسمیت شناخته اند که در این جا به چند نمونه
از این معاهدات اشاره می کنیم:
1. معاهدات بین المللی در سطح جهانی
بند اول ماده 2 کنوانسیون حفاظت از گونه های مهاجر وحشی 1979 1 چنین اشعار می دارد که:
طرف های متعاهد بایستی اقدامات لازم و مقتضی را جهت حفاظت از این قبیل گونه ها و »
در بند 2 همان ماده .« زیستگاه های آنان، به صورت انفرادی و یا با همکاری دیگران ترتیب دهند
اعضاء بایستی تحقیقات مربوط به گونه های مهاجر را ارتقاء داده، در آن » : چنین آمده است که
2. همچنین در ماده 197 کنواسیون 1982 حقوق دریاها 3 « همکاری نموده و از آن حمایت نمایند
دولت ها به منظور حمایت و حافظت از محیط زیست دریایی بر یک » : تصریح شده است که
مبنای جهانی و عندالاقتضا منطقه ای، به طور مستقیم یا از طریق سازمان های صلاحیت دار
بین المللی، برای وضع و تهیه قواعد، معیارها و روش ها و رویه های توصیه شده بین المللی منطبق
4 علاوه بر آن، .« بر این کنوانسیون، با در نظر گرفتن ویژگی های منطقه، همکاری خواهند نمود
در کنوانسیون وین برای حفاظت از لایه ازن 1987 5 در ماده 2 تحت عنوان مقررات عمومی
همکاری میان اعضا می بایست از طریق مشاهدات، پژوهش و مبادله » : چنین بیان می دارد که
اطلاعات به طور منظم جهت فهم بهتر و ارزیابی اثرات فعالیت های انسان بر لایه ازن و اثرات
تغییرات لایه ازن بر سلامت انسان و محیط زیست، اتخاذ تدابیر مناسب و همکاری در
هماهنگ سازی خطمشی های شایسته جهت کنترل فعالیت های انسانی که یقیناً یا احتمالاً موجد
اثرات سوء بر لایه ازن می باشند، همکاری در تدوین اقدامات و رویه ها به منظور تصویب
پروتکل ها، همکاری با ارگان های ذیصلاح بین المللی جهت اجرای مؤثر این کنواسیون باشد
از طرفی، ماده 4 این کنواسیون، همکاری در زمینه های حقوقی، علمی و فنی را نیز، مورد .« ... و
تأکید قرار داده است. 6
1. Convention on Migratory Species(CMS).
2. www.cms.int/cmsconvention
3. United Nations Convention on law of the sea,1982.
4. www.mfa.go.th/article190/pdf/080904133723_UNCLOS-English.pdf
5. Vienna Convention for Protection of Ozon Layer
6 . www.unido.org/ozonconvention.
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 67
همچنین، ماده 10 کنواسیون بازل، در رابطه با کنترل نقل و انتقال برونمرزی مواد زاید خطرناک و
اعضای کنوانسیون باید به منظور بهبود و اداره صحیح » : دفع آنها 1989 1 نیز تصریح می کند که
2 و بند 5 ماده 4 « زباله های مضر و سایر انواع زباله از لحاظ زیست محیطی با یکدیگر همکاری نمایند
کنوانسیون 1992 سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیم 3 با این عبارات به اصل همکاری
کشورهای توسعه یافته بایستی تمامی اقدامات لازم را به منظور ترغیب، » : بین المللی پرداخته است
تسهیل و تأمین اعتبار، انتقال یا دسترسی به آگاهی ها و فن آوری کامل و معقول زیست محیطی به
سایر اعضا، بویژه کشورهای در حال توسعه، جهت ارتقای توان آنها انجام دهند. آنها همچنین باید از
این ماده، .« توسعه و ارتقای فناوری ها و قابلیت های کشورهای در حال توسعه حمایت نمایند
همکاری از طریق تبادل اطلاعات علمی و فن آوری را مدنظر قرار می دهد 4. علاوه بر آن، طبق ماده
هر یک از کشورهای عضو بایستی برای حفظ و استفاده پایدار از » : 5 کنوانسیون 1992 تنوع زیستی 5
ماده 18 این کنوانسیون به همکاری های فنی و علمی میان اعضا اشاره .« تنوع زیستی همکاری نمایند
کشورهای توسعه یافته باید منابع مالی جدید و » : دارد. همچنین مطابق ماده 20 کنوانسیون مزبور
اضافی را فراهم نمایند تا کشورهای در حال توسعه بتوانند تمامی فرآیندهای افزون بر موارد مورد
این ماده، .« توافق را، در ارتباط با انجام اقدامات لازم، مطابق با تعهدات این کنوانسیون تأمین نمایند
. همکاری در ارتباط با کمک های مالی را مطرح می نماید 6
از سوی دیگر، کنوانسیون بین المللی همکاری و مقابله در برابر آلودگی نفتی 1990 لندن 7، در
ماده 7، همکاری بین المللی جهت مقابله با آلودگی، در ماده 9 همکاری فنی و در ماده 10 ترغیب
همکاری های دوجانبه و چندجانبه در زمینه آلودگی و مقابله با آن را تصریح می کند 8. در نهایت،
در ماده 4 کنوانسیون سازمان ملل متحد برای بیابانزدایی 1994 9 ، در رابطه با کشورهایی که به
1. Basel Convention on the Control of Transboundary Movements of Hazardous wastes
and their Disposal.
2. www.basel.int/baselconvention
3. United Nation Framework Convention on Climate Change(UNFCCC).
4. www.unfccc.int/climatechange/html
5. Convention on Biological Diversity(CBD)
6. www.biodiv.org/biodiversity?...convention/html
7. International Convention on Oil Pollution Preparedness, Response and Cooperation, 1990
8. www.likumi.lv/doc.php?id=8701&from=off
9. United Nations Convention to Combat Desertification (PACD).
68 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
طور جدی با خشکسالی و یا بیابان زایی مواجه هستند، تحت عنوان تعهدات عمومی، تصریح شده
اعضا بایستی همکاری بین کشورهای مبتلا به در زمینه های حفاظت از محیط زیست و » است که
حفاظت از منابع آب و خاک را توسعه دهند و نیز همکاری های زیرمنطقه ای، منطقه ای و
در ماده 11 همان کنوانسیون، تحت عنوان همکاری بین المللی اشعار .« بین المللی را تقویت نمایند
طرفهای متعاهد بایستی با جامعه بین المللی، همکاری نمایند تا از اعتلای یک محیط » : می دارد که
زیست بین المللی جهت اجرای مفاد این کنوانسیون اطمینان یابند. این همکاری باید زمینه انتقال
فن آوری وهمچنین تحقیقات و توسعه علمی، جمع آوری و توزیع اطلاعات و منابع مالی را نیز
این کنوانسیون همکاری های فنی و علمی را نیز در مواد 16 و 17 مورد .« تحت پوشش قرار دهد
را به عنوان یک « اصل همکاری بین المللی » ، توجه قرار می دهد 1. از این رو، معاهدات فوق الاشاره
الزام و تکلیف برای دولت ها در جهت حفاظت محیط زیست مقرر نموده است.
- 2 معاهدات بین المللی در سطح منطقه ای
دارند و رعایت « همکاری » با توجه به اینکه دولتها در وسعت منطقه ای، منافع مشترکی برای
برای حفاظت محیط زیست منطقه ای دولت ها، حائز اهمیت است، در بسیاری « همکاری » اصل
از اسناد منطقه ای این اصل مورد توجه قرار گرفته است، از جمله کنوانسیون حفاظت از دریای
مدیترانه در برابر آلودگی، بارسلون، 1976 که در مواد 11 ،10 ،9 ،4 و 21 به همکاری میان
اعضا برای حفاظت از محیط زیست دریای مدیترانه اشاره دارد 2. همچنین، پروتکل مربوط به
همکاری برای مبارزه با آلودگی دریای مدیترانه توسط نفت و سایر مواد مضر در وضعیت های
. اضطراری، بارسلون، 1976 ، در مواد 4 ،3 ،1 و 5 آن، اصل همکاری را مدنظر قرار داده است 3
در کنوانسیون همکاری، حفاظت و توسعه محیط زیست دریایی و سواحل در منطقه آفریقای
1. www.unccd.int/desertification_combat_convention/html
2. Convention for the Protection of the Mediterranean Sea Against Pollution, (Barcelona
Convention); Adopted on 16 February 1976, in force 12 February 1978; revised in
Barcelona, Spain, 9-10 June 1995 as the Convention for the Protection of the Marine
Environment and the Coastal Region of the Mediterranean (not yet in force).
www.unep.ch/regionalseas/regions/med/t_barcel.html.
3. The Protocol Concerning Cooperation in Combating Pollution of the Mediterranean
Sea by Oil and other Harmful Substances in Cases of Emergency (Emergency Protocol);
Adopted in Barcelona, Spain, on 16 February 1976, in force 12 February 1978.
www.denizcilik.gov.tr/mevzuat/dosyam/Emergency%20Protocol.doc
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 69
غربی و مرکزی، نایروبی، 1981 نیز، مواد 16 ،15 ،14 ،12 ،4 و 23 مرتبط با اصل همکاری
. می باشند 1
علاوه بر آن، می توان موافقت نامه همکاری منطقه ای به منظور مبارزه با آلودگی جنوب شرقی
اقیانوس آرام بوسیله هیدروکربن ها و سایر مواد مضر در موارد اضطراری، 21981 و نیز
کنوانسیون همکاری چندجانبه شیلات آتلانتیک شمال غربی، پاریس، 31978 که در مواد 6 و
17 بر همکاری میان اعضا تأکید می ورزند، را نام برد. نمونه دیگر در این زمینه، کنوانسیون
منطقه ای کویت می باشد که با هدف همکاری در خصوص حفاظت از محیط زیست دریایی از
آلودگی(راپمی)، در سال 4 1978 ایجاد شد. همچنین، پروتکل مربوط به همکاری در مبارزه با
آلودگی دریایی در موارد اضطراری در منطقه آفریقای شرقی، 1985 ، در مواد 3 و 9 به همکاری
میان اطراف متعاهد، به منظور به کارگیری اقدامات مقتضی و جلوگیری از آلودگی دریایی در
این منطقه می پردازد 5. از سوی دیگر، پروتکل همکاری برای مبارزه با موارد اضطراری آلودگی
در منطقه اقیانوس آرام جنوبی، 1986 ، در مواد 9 و 10 بر این مسئله تأکید می ورزد که هرگونه
اقدامی که باعث توسعه همکاری میان اعضا بر طبق این پروتکل می شود، بایستی توسعه داده
شود. 6 همچنین، پروتکل همکاری برای مبارزه با آلودگی محیط زیست دریایی دریای سیاه
1. Convention for Cooperation in the Protection and Development of the Marine and Coastal
Environment of the West and Central African Region (Abidjan Convention); adopted 1981, in
force 1984.
www.unep.org/AbidjanConvention/The_Convention/index.asp
2. Agreement on Regional Cooperation in Combating Pollution of the South-East Pacific by
Hydrocarbons or Other Harmful Substances in Case of Emergency; adopted 1981.
www.unep.ch/regionalseas/legal/conlist.html
3. Convention on Future Multilateral Cooperation in the Northwest Atlantic Fisheries (NAFO).
www.nafo.int/about/overview/.../convention/con-index.html
4. Kuwait regional Convention for Cooperation on the Protection of the Marine Environment from
Pollution.
www.ropme.com/regional organization for protection of marine environment of Persian gulf and
sea of Omman.
5. The Protocol Concerning Cooperation in Combating Marine Pollution in Cases of Emergency
in the Eastern African Region; Adopted 1985.
www.denizcilik.gov.tr/.../PROTOCOL%20CONCERNING%20CO.do...
6. Protocol Concerning Co-operation in Combating Pollution Emergencies in the South Pacific
Region; adopted 1986, in force 1990.
www.unep.ch/regionalseas/main/hconlist.html
70 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
توسط نفت و سایر مواد مضر در مواقع اضطراری نیز، 1 1992 نیز، با هدف همکاری به منظور
مقابله با آلودگی در دریای سیاه منعقد شد.
کنوانسیون مربوط به همکاری در حفاظت و توسعه پایدار محیط زیست دریایی و ساحلی شمال
شرقی اقیانوس آرام 2002 ، مواردی همچون استقرار همکاری منطقه ای، همکاری با سازمان های
بین المللی، تشویق دولت ها به همکاری، همکاری در موارد اضطراری، همکاری در ارزیابی
زیست محیطی و همکاری برای دست یابی به یک مدیریت زیست محیطی و ... را اشعار
میدارد 2. از طرف دیگر، کنوانسیون اروپایی چارجوب همکاری فرامرزی بین جوامع یا مقامات
2 و 3 آن، استقرار همکاری میان اعضا را مدنظر قرار ، سرزمینی، مادرید، 1980 در مواد 1
میدهد 3. نمونه های دیگر، کنوانسیون مربوط به همکاری برای حمایت و استفاده پایدار از
رودخانه دانوب، 1994 و موافقت نامه همکاری برای توسعه پایدار حوزه رودخانه مکونگ،
چیانگ رای، 41995 میباشند که هر دو بر همکاری میان اعضا برای مدیریت منابع آبی و اتخاذ
اقدامات و فعالیت های مشترک تأکید دارند 5. کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط زیست
و در ماده 18 تحت عنوان « تعهد به همکاری » دریایی دریای خزر 2003 6 در ماده 6 تحت عنوان
کشورهای حاشیه خزر را به همکاری به صورت دوجانبه یا « همکاری میان طرف های متعاهد »
چندجانبه دعوت می کند و یا به عبارتی ملزم می کند. علاوه بر مواد مذکور، در 18 ماده دیگر،
1. Protocols on Cooperation in Combating Pollution of the Black Sea Marine
Environment by Oil and other Harmful Substances in Emergency Situations; adopted
1992, in force 1994.
www.blacksea-commission.org/_convention-protocols.asp
2. The Convention for Cooperation in the Protection and Sustainable Development of the
Marine and Coastal Environment of the Northeast Pacific; adopted 2002.
marine-litter.gpa.unep.org/framework/region-19.html
3. European Outline Convention on Transfrontier Cooperation between Territorial
Communities or Authorities, Madrid, 21.V.1980.
conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/html/106.html
4. Agreement On The Cooperation For The Sustainable Development Of The Mekong
River Basin,5apr1995.
www.mrcmekong.org/assets/Publications/.../agreement-Apr95.pdf.
5. Convention on Cooperation for the Protection and Sustainable Use of the Danube
River (1994),Entered into force on Oct. 22, 1998.
www.icpdr.org/icpdr-pages/drpc.html
6. Framework Convention for the Protection of Marine Environment of the Caspian Sea.
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 71
واژه همکاری میان کشورهای حاشیه خزر با هم و سایر مراجع، به کار برده شده است که
نشانگر اهمیت همکاری در خصوص حفاظت از محیط زیست دریای خزر می باشد 1. در نهایت،
18 ،15 و 20 به همکاری میان اطراف ،14،13 ، معاهده همکاری آمازون 1978 2 در مواد 9
معاهده، به منظور هماهنگسازی توسعه حوزه رودخانه آمازون و حفاظت از محیط زیست این
منطقه، از طریق استفاده و بهره برداری منطقی و معقولانه از منابع آن، اشاره دارد. 3
بنابراین، ملاحظه می شود که دولت ها برای حفاظت محیط زیست منطقه ای خود، دارای
انگیزه های مضاعفی می باشند و این قبیل اسناد در خصوص همکاری های منطقه ای در حقوق
بین الملل محیط زیست، نشانگر اهمیت این اصل، در این رشته حقوقی است.
ب – حقوق بین الملل عرفی
دیوان بین المللی دادگستری در قضیه تریل اسملتر 1941 4 ، در خصوص آلودگی فرامرزی اینگونه
استدلال میکند که اطراف اختلاف، بایستی با یکدیگر همکاری نمایند تا مسائل مربوط به خسارت
ناشی از آلودگی هوای ناشی از کارخانه تریل اسملتر را به طور مشترک، مورد حل و فصل قرار
دهند 5. از سوی دیگر، دولتها در کنفرانس ملل متحد در رابطه با انسان و محیط زیست در سال
داشتن محیط زیست سالم و قابل زندگی با توجه به شئونات » 1972 در شهر استکهلم طی اعلامیهای
را یک حق شناختهاند و به همین لحاظ حق دسترسی به محیط زیست سالم، یک حق « و رفاه انسانها
بنیادین محسوب میگردد. اصل 24 اعلامیه، وجود روحیه همکاری میان اعضا را، در راستای
رسیدگی به موضوعات بین المللی از جمله حفاظت محیط زیست، ضروری می داند. در واقع،
حفاظت محیط زیست، می تواند موجد حق و تکلیف برای اعضای جامعه بین المللی باشد. در اجرای
این حق و تکلیف، اصول و قواعدی قابلیت اجرایی بینالمللی خواهد یافت و به دلیل اینکه همه
دولتها بدون استثناء در آن سهیم خواهند بود، به صورت حقوق بینالملل عرفی نمایان میگردد.
بسیاری از قواعد عرفی حقوق بینالملل محیط زیست در رویه دولت ها شکل می گیرد و اصل
همکاری نیز، از جمله قواعدی است که ریشه در حقوق بین الملل عرفی دارد.
1.،http://iran-newspaper.com/1386/860419/html/pdf.html
2. Amazoon Cooperation treaty.
3. www.otca.org.br/en/institucional/index.php?id=29
4. Trail smelter.
5. untreaty.un.org/cod/riaa/cases/vol_III/1905-1982.pdf.
72 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
اصلی است که تمامی دولت ها اعم از این که عضو ،« همکاری » بر این اساس، اصل
کنوانسیون های زیست محیطی باشند یا خیر، ملزم به رعایت آن هستند.
پ- آراء و رویه های قضایی بین المللی
اصل همکاری، در آراء و رویه های قضایی بین المللی دیگر نیز مورد استناد قرار گرفته است.
بر همین اساس، دیوان بین المللی دادگستری 1 در خصوص اختلاف میان دولت های مجارستان
– اسلواکی در قضیۀ گابسیکوو – ناگیماروس 1997 تصدیق می کند که دولت اسلواکی به
تعهدات خود، تحت عنوان حقوق بین الملل را نقض « عدم همکاری بر اساس حسن نیت » علت
کرده است 2. همچنین، دیوان در خصوص اختلاف دولت آرژانتین با اروگوئه، در خصوص
صدور و اعطای مجوز به یک کارخانه در کنار رودخانه اروگوئه و نگرانی از خطرات
احتمالی ناشی از آن، موجب شد تا آرژانتین در 4 می 2006 دعوایی را علیه اروگوئه در
دیوان بین المللی دادگستری، طرح نماید. آرژانتین در دادخواست خود، مدعی گردید که
اروگوئه تعهدات قراردادی خود را در خصوص رودخانه اروگوئه نقض کرده است. دیوان
در رأی خود به اصول مختلفی از حقوق بین الملل محیط زیست اشاره نمود. در ابتدا، دیوان
را در حوزه حقوق بین الملل محیط زیست مطرح « بار اثبات دعوا بر دوش مدعی است » اصل
می سازد و آرژانتین را موظف به ارائه اسنادی مبنی بر نقض اساسنامه رودخانه می کند. سپس،
دیوان به ماهیت کمیسیون اداره رودخانه اروگوئه 3 میپردازد و آن را برای تحقق تعهد به
همکاری مذکور در ماده 1 اساسنامه، لازم و ضروری میداند. از سوی دیگر، دیوان تعهد به
اطلاع رسانی به کمیسیون را از اسباب همکاری میان اطراف معاهده می داند 4. همچنین، در
قضیۀ ماکس 5 (ایرلند علیه انگلیس)، رأی دیوان بین المللی حقوق دریاها در سوم دسامبر
2001 نشان داد، که تعهد به همکاری قانوناً می تواند قابل اجرا باشد. ایرلند با استناد به ماده
1. International Court of Justice ( ICJ ).
2. Gabcikovo-Nagymaros Project (HungarylSlovakia), Judgment, I. C. J. Reports 1997, p. 7.
www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=3&code...
3. The River Uruguay Executive Commission (CARU ).
4. ICJ Rep., Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay) Summary of the
Judgment of 20 April 2010.
www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=2
5. Mox plant Case ( Ire. v. U.K.).
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 73
123 کنوانسیون حقوق دریاها به این مطلب اشاره کرد که دولت ها در زمینه اعمال حقوق و
اجرای تعهدات و تکالیفشان می توانند با یکدیگر همکاری نمایند. دیوان در این قضیه
این گونه نتیجه گیری کرد که کنوانسیون حقوق دریاها و حقوق بین الملل عمومی به منظور
جلوگیری از آلودگی دریاها از طریق اتخاذ اقدامات موقتی، موظف به همکاری با یکدیگر
.(Kiss, Shelton,2007,p. میباشند( 13
( Soft Law ) بند دوم: اصل همکاری در حقوق نرم
گرچه حقوق نرم الزام آور نیستند، ولی این منابع توانسته اند تا حد زیادی بر توسعه و گسترش
حقوق بین الملل محیط زیست تأثیر داشته باشند، از این رو به برخی از اسناد غیر الزام آور حقوق
بین الملل محیط زیست اشاره خواهیم کرد:
الف) اصل همکاری در اعلامیه های بین المللی
اصل همکاری در چندین سند بین المللی در رابطه با محیط زیست مورد تأکید قرار گرفته است،
تمامی کشورها اعم از » : از آن جمله اصل 24 اعلامیه استکهلم 1972 1 ، چنین اشعار می دارد که
کوچک و بزرگ باید موضوعات بین المللی راجع به حفاظت و بهبود محیط زیست را، با روحیه
همکاری و بر پایه مساوات، رسیدگی کنند. همکاری از طریق قراردادهای دوجانبه، چندجانبه
یا دیگر طرق مقتضی در جهت کنترل، جلوگیری، کاهش و یا از بین بردن مؤثر اثرات زیانبار
زیست محیطی ناشی از فعالیتهای انجام شده در همه زمینه ها، با صرف توجه کافی نسبت به حق
این اصل با همان مضمون، مجدداً در منشور .« حاکمیت و منافع همه دولت ها ضروری است
جهانی طبیعت 2 در سال 1982 مورد تأیید قرار گرفت. طبق این منشور، دولت ها باید در
نگهداری از طبیعت، ضمن فعالیت های مشترک و دیگر عملیات مناسب با یکدیگر همکاری
نمایند. این همکاری شامل تبادل اطلاعات و مشاوره نیز خواهد بود. از سوی دیگر، به موجب
این منشور دولتها بایستی برای محصولات و فرآیندهای صنعتی ای که ممکن است آثار زیانباری
1. Declaration of the United Nations Conference on the Human Environment (Stockholm
declaration ),1972.
www.unep.org/documents/default.asp?documentid=97&articleid...
2. World Charter for Nature Adopted by UN General Assembly,1982.
www.un.org/documents/ga/res/37/a37r007.htm
74 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
بر روی محیط زیست داشته باشند، استانداردهایی را تصویب و نیز روشهای همکاری مؤثری را
فراهم نمایند.با تأکید بر نقش ویژه بین کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه، اصل 7
کشورها باید با روحیه و » : اعلامیه ریو 1992 راجع به محیط زیست و توسعه 1 اشعار می دارد که
بینش مشارکت جهانی با یکدیگر همکاری داشته باشند، تا هیچگونه آسیب و آلودگی زیست
همکاری در .« محیطی حاصل نشود و وحدت زیست محیطی کره زمین مورد حمایت قرار گیرد
جهت حفاظت محیط زیست در این اصل بر این مفهوم تکیه دارد که همه کشورها مسئولیت
مشترک دارند، اما مسئولیت هر یک از آنها در قبال این امر متفاوت است که در واقع، اشاره
مستقیمی به مفهوم مسئولیت مشترک اما متفاوت دولتها دارد. اصل 35 بیانیه ژوهانسبورگ (بیانیه
ما متعهد به همکاری با » : اجلاس جهانی توسعه پایدار) 2002 2 نیز بر این موضوع تأکید دارد که
یکدیگر هستیم تا با اتحادی برخاسته از تصمیمی مشترک برای نجات سیاره خود، توسعه انسانی
بنابراین، با اینکه اسناد غیرالزام آور به .« را ارتقاء بخشیده و به صلح و سعادت جهانی دست یابیم
تنهایی فاقد ضمانت اجراء در حقوق بین الملل محیط زیست می باشند، ولی توانسته اند تا حد
زیادی به توسعه حقوق بین الملل محیط زیست کمک نمایند.
ب) اصل همکاری در قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل متحد
قطعنامه های متعددی از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد درباره الزام دولت ها به همکاری
بین المللی در زمینۀ محیط زیست وجود دارند که به طور خلاصه به چند مورد از آنها اشاره
خواهیم کرد:
3 اشعار « همکاری میان دولت ها در زمینه محیط زیست » 1972 ) با عنوان ) قطعنامه شماره 2995
می دارد که با در نظر گرفتن اصل 20 اعلامیه استکهلم، دولت ها در اعمال حاکمیت خود بر
منابع طبیعی شان بایستی از همکاری های دو و چندچانبه مؤثر و یا از طریق تشکیلات و
سازمان های منطقه ای در راستای حفظ و توسعه محیط زیست بهره جویند. دولت ها در اکتشاف،
1. United Nations Conference on Environment and Development (UNCED), (Rio
Declaration),1992.
www.unep.org/documents/default.asp?documentid =78&articleid...
2. Earth Charter presented for consideration at 2002 General Assembly, World Summit
on Sustainable Development (WSSD), (Johannesburg, South Africa).
www.earthcharterinaction.org/.../2002%2011%20WSSD%20Report....
3. «Cooperation between States in the Field of the Environment» .
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 75
بهره برداری و توسعه منابع طبیعی شان نباید اثرات جدی و مخربی در مناطق خارج از قلمرو
. سرزمینی شان به بار آورند 1
اتخاذ ترتیبات مالی و ترویجی در راستای همکاری » 1972 ) با عنوان ) قطعنامه شماره 2997
2 بیان می دارد که برنامه های همکاری بین المللی در زمینه محیط « بین المللی زیست محیطی
زیست بایستی با در نظر گرفتن حق حاکمیت دولت ها و مطابق با منشور سازمان ملل متحد و
اصول حقوق بین الملل، صورت گیرد. در این قطعنامه، استقرار شورای حکام، دبیرخانه و
صندوق محیط زیست برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد 3، پیش بینی شده است که این
قطعنامه، یکی از وظایف و مسئولیت های شورای حکام را، ترویج همکاری بین المللی در زمینه
. محیط زیست می داند 4
همکاری زیست محیطی در ارتباط با منابع طبیعی » 1973 ) با عنوان ) قطعنامه شماره 3129
5 تصریح می کند که اطمینان از همکاری مؤثر بین کشورها از « مشترک میان دو یا چند کشور
طریق استقرار معیارهای بین المللی مناسب برای حفاظت و برقراری تعادل در بهره برداری از
منابع طبیعی مشترک بین دو یا چند کشور لازم و ضروری است. همکاری بین المللی چنین
کشورهایی باید بر اساس یک سیستم اطلاع رسانی و مذاکرات قبلی در چارچوب روابط
معمولی میان آنها باشد و دولت ها در چارچوب روابط متقابل خود بایستی مقررات قطعنامه
. حاضر را در نظر بگیرند 6
اتخاذ ترتیبات نهادی در راستای همکاری بین المللی زیست » 1976 ) با عنوان ) 31/ قطعنامه شماره 112
7 اذعان می دارد که سازمان ملل متحد بایستی در چارچوب ترتیبات نهادی واضح و معین، « محیطی
با تأکید بر نقش همکاری و هماهنگی در زمینه محیط زیست، صلاحیت برقراری عناصری همچون
قبول مسئولیت در موضوعات زیست محیطی با ماهیتی جهانی، تعیین رهنمودهایی در موضوعات
بین المللی زیست محیطی، ارائه و پیشنهاد راهکارها و امکاناتی مناسب به منظور انعقاد معاهده در
1. A/RES/2995(XXVII)
2. Institutional and Financial Arrangement for International Environmental Cooperation.
3. United nations Environmental Programme ( UNEP ).
4. A/RES/2997(XXVII)
5. Cooperation in the Field of the Environment Concerning Natural Resources Shared by
two or more States.
6. A/RES/3129(XXVIII)
7. Institutional Arrangement for International Environmental Cooperation.
76 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
زمینۀ محیط زیست در وسعتی جهانی و یا منطقه ای و ... را دارا باشد 1. قطعنامه های دیگری نیز در
سالهای 1987 ،1985 ،1983 ،1982 ،1981 ،1980 ،1979 ،1978 و 1989 که همگی در خصوص
همکاری زیست محیطی می باشند. همچنین چندین قطعنامه در مورد همکاری بین المللی در جهت
استفاده صلح آمیز از فضای ماوراء جو وجود دارد 2. علاوه بر موارد یاد شده، اصل همکاری
بین المللی با اصول دیگری از قبیل اصل همکاری در شرایط اضطراری و اصل اطلاع رسانی در
فعالیت های دارای اثرات احتمالی فرامرزی مرتبط است و الزامات و تعهدات عمومی دولت ها در
خصوص همکاری بین المللی شامل اصول فوق نیز می گردد.
با توجه به موارد فوق، منابع الزام آور و غیرالزام آور زیست محیطی، سعی در رشد و توسعه
همکاری بین المللی در میان دولت ها دارند، چراکه هدف نهایی اصل همکاری در حقوق
بین الملل محیط زیست، حفاظت یا کاهش هرگونه تخریب و آلودگی زیست محیطی است که
بایستی به هر طریق ممکن اقدام گردد. بنابراین، با این که مصادیق الزام همکاری بین المللی در
اسناد الزام آور و غیرالزام آور فوق، ذکر گردید، ولی به نظر می رسد مبنای حقوقی اصل
همکاری بین المللی، عرفی است و ذکر مصادیق آن در حقوق بین الملل محیط زیست، ناظر بر
شیوه ها و روش های اجرای اصل همکاری بین المللی است.
مبحث سوم: اجرای اصل همکاری در سطوح منطقه ای و جهانی
ماهیت تغییرات جهانی امروز، مستلزم همکاری های دو یا چندجانبه در دست یافتن به اهدافی
است که از توانایی یک دولت یا گروه کوچکی از دولت ها خارج است. البته واقعیت دیگری
نیز در پیش روی داریم و آن، گستردگی، پیچیدگی و تنوع جغرافیایی، اقتصادی و حتی
فرهنگی مسائل زیست محیطی و در نظر داشتن مسائل توسعه اقتصادی، صنعتی و فاصله فزاینده
میان کشورهای شمال و جنوب است. به طوری که عده ای براین باورند که، تا زمانی که فاصله
میان کشورهای شمال و جنوب در حال افزایش است هر دو گروه به دلایل متفاوت به تخریب
محیط زیست زمین ادامه خواهند داد. در چنین شرایطی و با در نظر گرفتن این نکته مهم که
چون در امر ترمیم و بهبود وضعیت زیستمحیطی کره زمین، مجالی برای مسامحه وجود ندارد،
1. A/RES/31/112
2. International Cooperation in the Peaceful user of outer Space.
www.un.org/documents/resga.html.
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 77
می توان گفت همکاری، از درجه اول اهمیت برخوردار است 1. در این راستا می توان از
همکاری های بین المللی که تا به حال در سطح منطقهای و جهانی صورت گرفته است، سود
جست.
بند اول: اجرای اصل همکاری در سطح جهانی
در این قسمت، اجرای اصل همکاری در برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد و پروتکل
کیوتو بررسی می شود.
2(UNEP) الف - اصل همکاری در برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد
این برنامه از ارکان فرعی مجمع عمومی سازمان ملل متحد می باشد که به دنبال کنفرانس
استکهلم 1972 و طی قطعنامه شماره 2997 در 15 دسامبر 1972 شکل گرفت 3. برنامه محیط
زیست سازمان ملل متحد، دارای سه رکن شورای حکام، دبیرخانه و صندوق محیط زیست
( می باشد. (مشهدی، 1389 ، ص 61
شورای حکام برنامه محیط زیست سازمان ملل، با تنظیم یادداشت های تفاهم با محتوای همکاری 4
زیست محیطی میان خود و کشورها به دنبال گسترش همکاری ها در زمینه حفاظت از محیط
زیست می باشد، از جمله امضای یادداشت تفاهم همکاری زیستمحیطی میان آژانس محیط
زیست اروپا 5 و برنامه محیط زیست سازمان ملل در سال 1997 و نیز ایران و برنامه محیط زیست
سازمان ملل در سال 2004 . این یادداشت تفاهم در جیجو، جمهوری کره جنوبی، در 30 مارس
11 فروردینماه سال 1383 در دو نسخه، به زبان های فارسی و انگلیسی مورد توافق قرار / 2004
گرفت. بر اساس این توافقنامه مقرر شد، همکاری های لازم در زمینه ارزیابی و پایش
زیستمحیطی، ظرفیت سازی و آگاهیهای زیستمحیطی، همکاریهای منطقه ای و زیرمنطقه ای،
پروژههای مربوط به صندوق تسهیلات زیستمحیطی، ارزیابی زیستمحیطی، همکاری منطقه ای
حفاظت از محیط زیست دریای خزر و تهیه گزارش جامع وضعیت محیط زیست ایران صورت
1. www.caspianstudies.com/.../maleki-environment.ht...
2. United Nations Environmental Programme( UNEP ).
3. A/RES/2997XXVII.
4. Memorandum of Understanding.
5. European Environment Agency.
78 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
گیرد. طرفین همچنین توافق کردند که یک کمیته عالی رتبه بازنگری به ریاست مشترک رییس
سازمان حفاظت محیط زیست جمهوری اسلامی ایران و دبیر اجرایی برنامه محیط زیست سازمان
ملل متحد به منظور بازنگری در اجرای یادداشت تفاهم مذکور، به طور سالیانه تشکیل شود و
مرجع ملی (برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد) در امور اجرایی، گزارشهای پیشرفت سالیانه
. را در خصوص اجرای این یادداشت تفاهم تهیه خواهد نمود 1
ب - اصل همکاری در پروتکل کیوتو 1997
کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیم در سال 1992 در ریودوژانیرو به هنگام
اجلاس سران » 2 معروف به « اجلاس ملل متحد در خصوص محیط زیست و توسعه » برگزاری
3 برای امضا گشوده شد و هدف آن، جلوگیری از افزایش درجه حرارت کره زمین، از « زمین
طریق کنترل انتشار گازهای گلخانه ای در سطحی که از تداخل خطرناک فعالیت های بشر با
سیستم آب و هوایی جلوگیری نماید، بود 4. در اولین کنفرانس اعضا، محل دائمی دبیرخانه
نیز که در سال 1997 در شهر cop کنوانسیون، شهر بن در کشور آلمان تعیین گردید و در سومین 5
کیوتو کشور ژاپن برگزار گردیده بود پروتکل کیوتو به امضا رسید . این کنوانسیون دارای چند
نهاد فرعی است که عبارتند از: ارگان فرعی برای مشاوره علمی و فنآوری 6 که وظیفه آن
جمع آوری اطلاعات علمی و فنی مربوط به موضوع معاهده و پیشنهاد سیاست های مورد نیاز به
کنفرانس اعضا است . ارگان دیگر، ارگان فرعی برای امور اجرایی 7 است که نحوه اجرای معاهده
و تصمیمات کنفرانس اعضا را بررسی و ارزیابی می کند . گروه فرعی دیگر کارگروه های
ویژهای 8 است که با تصمیم کنفرانس اعضا تشکیل گردید و وظیفه آن بررسی کفایت تعهدات
معاهده می باشد. حاصل فعالیت این گروه فرعی، پروتکل کیوتو بود که در سال 1997 به امضا
رسید . مطابق پروتکل کیوتو کشورهای ضمیمه یک این کنوانسیون (کشورهای سازمان همکاری
1. www.clipfile.org/marcia/archives/2004/03/iran_and_unep.php
2. United Nations Conference on Environment and Development (UNCED).
3. Earth Summit.
4. http://unfccc.int/cooperation_and_support/items/2830.php.
5. Conference of Parties.
6. Subsidiary body on Science and Technical Advice ( SBSTA ).
7. Subsidiary body for Implementation ( SBI ) .
8. Ad-hoc Group on the Berlin Mandate ( AGBM ).
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 79
اقتصادی و توسعه به انضمام کشورهای اروپای مرکزی و شرقی) موافقت کردند که انتشار 6 گاز
2008 کاهش - گلخانه ای خود را حداقل و روی هم رفته 5 % نسبت به سال 1990 و در دوره 2012
دهند 1. پروتکل کیوتو برای کاهش گازهای گلخانه ای، رویکردهای جدیدی بنیان نهاد؛ نظیر
مکانیسم » که بین کشورهای توسعه یافته می تواند اجرا شود و « اجرای مشترک » ،« تجارت انتشار »
برای تشویق اجرای پروژه های مشترک کاهش انتشار، بین کشورهای توسعهیافته و « توسعه پاک
در حال توسعه می باشد. بدون شک دست یابی به این اهداف بدون همکاری میان کشورهای عضو
امکان پذیر نخواهد بود . پروتکل کیوتو بالاخره بعد از 7 سال چالش در بین کشورهای
توسعهیافته در سال 2004 لازم الاجرا شد 2. ایران همانند کشورهای در حال توسعه مطابق مفاد
معاهده تغییرات آب و هوا و پروتکل کیوتو، تعهدی برای کاهش گازهای گلخانه ای ندارد ولی
می تواند در پروژه های مکانیسم توسعه پاک، همکاری و مشارکت نموده و یا به صورت داوطلبانه
در خصوص برآورد ملی انتشار گازهای گلخانه ای خود اقدام کند.
- 1 فرآیند همکاری و پشتیبانی بین المللی
کشورهای بسیاری نسبت به آثار منفی تغییرات آبوهوایی آسیب پذیر هستند و فقدان منابع
داخلی به منظور حمایت از پروژه ها و ایده هایی که مرتبط با جلوگیری از آفات و امراض
کشاورزی یا تسهیل انتقال و حرکت به سمت انرژی های نو، کمک های مالی، فنی و ...
می باشند، می تواند مشکلاتی را به همراه داشته باشد . همچنین کشورهایی که اقتصاد رو به رشد
و در حال توسعه ای دارند یا کشورهایی که برای انطباق با مقررات کنوانسیون به کمک و توجه
بیشتری نیاز دارند، همه و همه نیازمند همکاری نزدیک، فی ما بین کشورهای در حال توسعه و
توسعهیافته است 3 (ماده 4 کنوانسیون تغییرات اقلیم).
2 – پیشرفت های اخیر در راستای اجرای اصل همکاری در پروتکل کیوتو
از جمله پیشرفت های اخیر در این زمینه، اقدام به همکاری های بلند مدت توسط کارگروه های
ویژه 4 می باشد که به موجب کنوانسیون تغییرات اقلیم به منظور اجرای کامل، مؤثر و پایدار
1. www.citepa.org
2. www.iisd.ca
3. http://unfccc.int/cooperation_and_support/items/2830.php.
4. Ad-hoc Working Group on Long- Term Cooperative Action.
80 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
کنوانسیون، گروه های کاری ویژه و متخصص با هدف اقدام به همکاری های بلندمدت تا سال
2012 و حتی بعد از آن برای دست یابی به یک توافق به منظور ارائه و تصویب در کنفرانس
اعضا، ایجاد می شود 1. مورد بعدی، همکاری با سازمان های بین المللی است، همچون همکاری
با سازمان هایی که دارای ساختاری علمی هستند، آژانس های سازمان ملل و سایر کنوانسیون ها،
که این خود، یکی از راه های به اجرا در آمدن کنوانسیون است. همکاری با سازمان های
بین المللی یک روند و پروسه مهم در کنوانسیون به شمار می رود. کنوانسیون به خودی خود
طبق جلسات کنفرانس اعضا، به مسائلی همچون به کارگیری خدمات، همکاری ها، مبادله
اطلاعات، سازمان های بین المللی و بین الدولی صلاحیت دار در این زمینه و سازمان های غیر
دولتی می پردازد (ماده 7 پروتکل کیوتو).
اجلاس کپنهاگ در سال 2011 ، گروه زیادی از دانشمندان، متخصصان، فعالان سیاسی،
اقتصادی و اجتماعی را در کنار هیأت هایی از بیش از 190 کشور گردهم آورد، تا تصمیم
مشترکی در زمینه مهار گرمایش زمین اتخاذ نمایند. این اجلاس قرار بود، وظیفه کشورهای
جهان در زمینه کنترل انتشار گازهای گلخانه ای از سال 2012 به بعد را مشخص کند، یعنی وقتی
که مدت اجرای پروتکل کیوتو به پایان می رسید. چراکه در اجرای پروتکل کیوتو بسیاری از
تولیدکنندگان اصلی گاز های گلخانه ای نظیر آمریکا غایب بودند و برخی دیگر به بهانه های
مختلف، مصوبات آن را اجرا نکردند. در نهایت این اجلاس منتهی به یک بیانیه ی سیاسی شد.
اگر چه این بیانیه نشان از یک اراده جمعی برای حل مشکلات زیست محیطی بود، اما هیچ تعهد
عینی برای حل مشکل در آن وجود نداشت 2. بنابراین، گرچه اجلاس کپنهاک در سال 2011
هم نتوانست به چالش میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه پایان دهد و بدون هیچگونه
نتیجه عملی و ملموس به پایان رسید، ولی همکاری بین المللی در اجرای پروتکل کیوتو یکی از
الگوهای نسبتا موفق در این زمینه است.
بند دوم: اجرای اصل همکاری در سطح منطقه ای
اجرای اصل همکاری در حوزه رودخانه آمازون و رودخانه راین، به عنوان نمونه های موفق
همکاری منطقه ای در حقوق بین الملل محیط زیست، به شمار می آیند.
1. Ibid.
2. www.hamshahrionline.ir/news-97653.aspx.
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 81
( الف – همکاری بین المللی در راستای حفاظت محیط زیست رودخانه آمازون ( 1978
یکی از الگوهای مهم اجرای اصل همکاری در سطح منطقه ای، همکاری بین المللی دولت های
ساحلی رودخانه آمازون می باشد که در ذیل به آن اشاره خواهیم کرد:
در سال 1978 موافقتنامهای میان دولتهای بولیوی، برزیل، کلمبیا، اکوادور، گویان، پرو،
سورینام و ونزوئلا منعقد گردید که به معاهده آمازون 1 موسوم گردید. هدف این معاهده،
هماهنگسازی توسعه حوزه رودخانه آمازون و حفاظت محیط زیست از طریق استفاده منطقی
و معقولانه از منابع آن بود 2. اطراف این معاهده به منظور ایجاد همکاری مستمر و مداوم در
زمینه تحقیقات علمی و تکنولوژیکی با هدف ایجاد شرایطی مناسب به منظور تسریع توسعه
اقتصادی و اجتماعی منطقه آمازون با یکدیگر توافق نمودند(ماده 9 کنوانسیون آمازون). این
توافق در راستای دست یابی به اهدافی همچون هماهنگ سازی اطراف معاهده با برنامه های
توسعه ای و تحقیقاتی منطقه آمازون، ایجاد و تأسیس مؤسسات تحقیقاتی یا مراکزی برای توسعه
و تولیدات محصولات آزمایشی و ایجاد سازمانی به منظور برگزاری سمینار و کنفرانس ها،
تبادل اسناد و اطلاعات و انتشار اخبار می باشد(پاراگراف اول ماده 9 کنوانسیون آمازون).
اطراف معاهده در هر زمانی که لازم و مناسب بدانند، میتوانند از آژانس های بین المللی در
اجرای مطالعات، برنامه ها و پروژه ها با توجه به روش های همکاری علمی و تکنیکی تعیین شده
در این کنوانسیون، درخواست مشارکت نمایند(پاراگراف دوم ماده 9 کنوانسیون آمازون). از
سوی دیگر، دولت های عضو می بایست به منظور افزایش توریسم در مناطق مختلف آمازون،
بدون ورود هیچ گونه خدشه به مقررات ملی برای حفاظت از فرهنگ های بومی و منابع طبیعی
همکاری های لازم را با یکدیگر بنمایند(ماده 13 کنوانسیون آمازون). علاوه بر آن، این
کنوانسیون، حق اعضا را به ایجاد موافقتنامه های دو و چندجانبه در موضوعات عام و خاص
محدود نمی کند، بدین شرط که، با اهداف همکاری در منطقه آمازون مغایر نباشد(ماده 18
کنوانسیون آمازون). در نهایت، وزیران امور خارجه اعضا می توانند جلساتی را در زمان های
مناسب و مواقع ضروری به منظور استقرار سیاست های عمومی و مشترک برای ارزیابی توسعه
عمومی یا روند همکاری در منطقه آمازون برای تصمیم گیری در رابطه با اجرای اهداف
مصوب کنوانسیون مذکور، ترتیب دهند(ماده 20 کنوانسیون آمازون).
1. Amazon Cooperation Treaty.
2. www.otca.org.br/en/institucional/index.php?id=29.
82 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
از نظر ساختاری نیز، شورای همکاری رودخانه آمازون در چارچوب این کنوانسیون بنا گردیده
است. این شورا در راستای اجرای اصل همکاری در وسعت منطقه آمازون شکل گرفت، که از
نمایندگان سطح بالای دیپلماتیک که می بایستی هر سال تشکیل جلسه دهند، تشکیل شده است.
وظایف این شورا عبارت است از: اطمینان از اعمال و اجرای اهداف کنوانسیون، مسئولیت
اجرای تصمیمات اتخاذی در جلسات وزرای امور خارجه، توصیه به اعضاء برای برگزاری
جلسات وزرای امور خارجه و تنظیم مکاتبات آن ها، توجه به ابتکارات و برنامه های تهیه شده
توسط اعضای کنوانسیون، ارزیابی نحوه اجرای برنامه های دو یا چندجانبه منطقه آمازون و
تنظیم قواعد و مقررات برای اقدامات مناسب(ماده 21 کنوانسیون آمازون).
از نظر ماهوی نیز، اصول معاهده آمازون عبارتند از: استفاده دقیق و محتاطانه از منابع آب منطقه،
حق هریک از طرفین در توسعه سرزمین خود در حوزه آمازون تا آنجا که تأثیر زیان آوری بر
سرزمین های سایر اعضاء نداشته باشد، کشتیرانی آزاد در تمام رودخانههای منطقه، بهبود و
پیشبرد امر بهداشت و ایجاد زیر بنای حملونقل (ترابری) و ارتباطات، تشویق تلاش های
.( Plano, Olton,March 1988, p پژوهشی مشترک و ترویج توریسم( 361
معاهده آمازون مثال برجستهای است، از اینکه دولت های منطقه چگونه میتوانند با وجود
نظامهای سیاسی و اجتماعی متفاوت، برای مقابله با مسائل و مشکلات مشترک با یکدیگر متحد
شوند. این معاهده نشان می دهد که، اگر چه هیچ دولتی را نمیتوان بر خلاف میل و خواستهاش
مقید ساخت، ولی میتوان برخی از مسائل و مشکلات را از طریق همکاری حل و فصل نمود.
ب - اصل همکاری در حوزه رودخانه راین
تجربه کشمکش ها و همکاری ها در حوزه رودخانه راین، سودمند سازمان های مربوط به
رودخانه ها را اثبات می کند. در اینجا، به تشریح روند همکاری با استفاده از سازمان های حوزه
رودخانه راین می پردازیم. کشورهای حوزه رودخانه راین به منظور حفاظت از رودخانه راین، سه
کمیسیون را ایجاد نمودند که این کمیسیون ها هنوز هم به فعالیت خود ادامه می دهند، از جمله:
کمیسیون مرکزی دریانوردی رودخانه راین 1 به عنوان یکی از قدیمی ترین سازمان های
بین المللی تأسیس گردید. این کمیسیون یکی از کمیسیون های اروپایی است که هنوز هم به
فعالیت خود ادامه می دهد. تأسیس این کمیسیون به تصویب سند نهایی کنگره وین 1815
1. Central Commission for Navigation on the Rhine (CCNR).
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 83
برمی گردد. هدف و وظیفه اصلی این کمیسیون، اطمینان از آزادی کشتیرانی در حوزه رودخانه
راین و انشعابات آن و حفظ یک رژیم حقوقی یکسان و یکنواخت، حاکم بر دریانوردی در
امتداد رود راین می باشد. اعضای این کمیسیون عبارتند از: هلند، بلژیک، آلمان، فرانسه و
سویس.
یکی دیگر از نهادهای حفاظتی رودخانه راین، کمیسیون بین المللی هیدرولوژی حوزه رودخانه
راین 1 می باشد. این کمیسیون در سال 1970 تأسیس شد و سعی دارد تا از طریق مؤسسات علمی
دولت های حاشیه رودخانه راین، اقدامات مشترک هیدرولوژیک را به منظور توسعه پایدار
حوزه رودخانه راین توسعه دهد. این کمیسیون بر تحقیقات مشترک،تبادل اطلاعات، روش ها و
توسعه آیین های دادرسی، سنجش معیارها و انتشار آنها و توسعه دانش هیدرولوژیک در حوزه
رود راین و همکاری به منظور حل مشکلات حاشیه رودخانه راین از طریق مدیریت سیستم های
اطلاعاتی، تأکید می ورزد. علاوه بر آن، این کمیسیون نقشی هماهنگ کننده دارد، بدین معنا
که می بایست فعالیت های خود را با سایر کمیسیون ها هماهنگ نماید . اعضای این کمیسیون
Frijters , Ine D.; Leentvaar, ) عبارتند از: سویس، استرالیا،آلمان، فرانسه، لوگزامبورگ و هلند
.(Jan, 2003,p. 5
سومین نهاد منطقه ای برای حفاظت رودخانه راین، کمیسیون بین المللی حفاظت از رودخانه راین
در برابر آلودگی 2 می باشد. این کمیسیون در سال 1950 ایجاد شد. تبادل یادداشت های
دیپلماتیک در پایان دهه 1940 مبنایی برای همکاری های فرامرزی شد. با این حال، بتدریج
ثابت شد که این مبنا برای همکاری کافی نیست. چراکه یادداشت های دیپلماتیک شامل
توافقاتی در رابطه با ریاست، نظارت و ارزش مطالعات و موارد دیگر نمی شود. سرانجام این
کمیسیون در راستای کنوانسیون برن در سال 1963 پایه و اساس حقوقی خود را دریافت کرد.
این کمیسیون مکلف به همکاری با دو کمیسیون قبلی و نیز کمیسیون های بین المللی که از ثبات
دریاچه ها و انشعابات فرامرزی آن ها در برابر آلودگی حفاظت می کنند، می باشد. این کمیسیون
همچنین باید بررسی و مطالعات را از لحاظ نوع و منبع فرمول بندی کند و موافقت نامه هایی را با
محتوای آلودگی رودخانه راین بین کشورهای همکاری کننده، تنظیم نماید. اعضای این
کمیسیون عبارتند از : آلمان، فرانسه، لوگزامبورگ، هلند و سویس.
1. International Commission for the Hydrology of the Rhine Basin (CHR).
2. International Commission for the Protection of the Rhine (ICPR).
84 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
علاوه بر نهادهای منطقه ای یاد شده برای حفاظت رودخانه راین، سیستم کنترل و ارزیابی 1 رودخانه
راین نیز تأسیس گردیده است. بعد از ایجاد کمیسیون حفاظت از رود راین در برابر آلودگی در سال
1950 ، این کمیسیون شروع به بررسی و مطالعه بر روی انواع آلودگی و میزان آن نمود . در این
راستا، یک شبکه کنترل و ارزیابی بدین منظور ایجاد شد و مقایسه نتایج افزایش پیدا کرد. این
فعالیت مهم، یک مبنای مشترک را به منظور ارزیابی عینی کیفیت آب رودخانه راین را تأمین
می کرد. به عبارت دیگر، این ارزیابی و کنترل، مبنایی را برای اقدامات مشترک فراهم نمود و نتیجه
آن، همکاری مؤسسات علمی 6 کشور حوزه رودخانه راین با کمیسیون های راین از سال 1970 تا
زمان حاضر بوده است. هرچند اکثر سازمان های حوزه رودخانه راین فقط بر جنبه علمی رودخانه
همچون دریانوردی، کیفیت آب رودخانه و ... تأکید می ورزند، با این حال، همه سازمان های
رودخانه اهمیت خود را اثبات نموده اند. قواعد همکاری برای همه کمیسیون ها بر اساس اجماع
طرفین است و از این طریق، پشتیبانی، الزام و تعهد نسبت به توصیه ها و پیشنهادات بوجود می آید.
یکی از تعهدات اولیه کمیسیون ها، انتشار گزارشات مشترک طبق اساس نامه رودخانه راین و روند
اقدامات اجرایی است، که با انجام این اقدامات، اطمینان اعضا به یکدیگر افزایش خواهد یافت.
اعضای کمیسیون می بایست ساز و کارهای لازم را در حقوق داخلی خود به منظور نائل شدن به
اهداف کمیسیون ها ایجاد نمایند . هر کمیسیون یک دبیرخانه فنی دارد که این دبیرخانه یک مقام
هماهنگ کننده در همه سطوح را پشتیبانی می کند . این مقام هماهنگ کننده به منظور ادامه کارها
.(Ibid,p.6-7- دارای اهمیت بسزایی است( 15
این گونه به نظر می رسد که ارزیابی علمی غیر قابل نزاع حقایق، همکاری پایدار بین اعضا را مورد
حمایت قرار می دهد. در حوزه رودخانه راین، همکاری موجود در بین کمیسیون هیدرولوژیکی
راین، کمیسیون حفاظت از آلودگی در راین و کمیسیون مرکزی دریانوردی در راین می بایست به
طور فزاینده ای برانگیخته و نمایان شود. چراکه می تواند الگویی مناسب برای همکاری در سطوح
منطقه ای باشد.
نتیجه
از آنجایی که محیط زیست حد و مرزی نمی شناسد و همه دولت ها برای حفاظت محیط زیست
کره جهانی دارای مسئولیت مشترک هستند، تعهد به همکاری بین المللی طیف وسیعی از
1. Monitoring and Assessment.
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 85
همکاری ها، از تأمین منابع و فن آوری لازم و برگزاری دوره های آموزشی تا تبادل اطلاعات و
مشورت و کمک به هنگام موارد اضطراری زیست محیطی را شامل می شود. چرا که مقابله با
مشکلات محیط زیست، خارج از توان یک یا چند دولت بوده و نیازمند همکاری بین المللی
برای مراقبت، جلوگیری، کاهش و رفع اثرات مخرب ناشی از آلودگی و تخریب محیط زیست
می باشد.
این اصل هنگامی از اهمیت خاص برخوردار می شود که خسارتی در شرف وقوع بوده و یا
حادث شده باشد و نیز هنگامی که غرض محدود کردن آثار آن است. اصل همکاری از جوهره
وجودی حقوق بین الملل عمومی نشأت می گیرد و از اصول لاینفک منشور سازمان ملل
محسوب می شود. بنابراین، این اصل طبق منشور، اصلی الزام آور است که در رابطه با حقوق
محیط زیست، بیشتر نمایان می گردد. اصل همکاری، مبتنی بر تعهدات عام الشمول 1 می باشد و
ریشه در حقوق بین الملل عرفی دارد لذا، تمامی دولت ها ملزم به رعایت آن هستند.
اصل همکاری بین المللی با توجه به ویژگی های آن، با اکثر اصول بنیادین و مفاهیم محیط
زیست می تواند دارای ارتباطات نزدیکی باشد. اما با برخی از آنها دارای ارتباط و همسویی
بیشتری است، از جمله اصل حفاظت محیط زیست که بیشترین ارتباط را با اصل همکاری دارد .
از سوی دیگر، دولت ها قادر به استفاده از محیط زیست سرزمین خودشان هستند ولی این
استفاده بایستی به صورتی منطقی و معقولانه صورت گیرد( اصل استفاده منطقی و معقولانه از
سرزمین).
در رابطه با اجرای این اصل نکات زیر در سطوح مختلف حائز اهمیت است:
از نظر قلمرو جغرافیایی – این مقوله می تواند در سطوح محلی، منطقه ای و جهانی مطرح گردد.
از نظر زمانی – این مقوله می تواند پیش از وقوع یک یا چند حادثه یا بعد از وقوع آن، مطرح
گردد.
از نظر محتوا و حوزه شمول موضوعات دربرگیرنده - این اصل در طیف گسترده ای از
تبادل اطلاعات علمی، کمک های مالی، فنی، اقدامات در ارتباط با سرمایه گذاری بین المللی،
ملی و غیره تا فجایع زیست محیطی در سیال است.
از نظر اطراف همکاری – این اصل دربرگیرنده طیف گسترده ای از گروه ها، نهادهای جامعه
.( مدنی تا خود دولت ها و سازمان های بین المللی می باشد(مولایی، همان، ص 421
1. Erga Omnes.
86 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 39 ، بهار و تابستان 92
با توجه به مطالب فوق، این گونه نتیجه گیری می شود که، همکاری در سطح منطقه ای در
کشورهای توسعه یافته در وضعیت مطلوب تری به موقع اجرا گذاشته می شود.
اجرای اصل همکاری بین المللی در سطح جهانی بدلیل وسعت آن، نیاز به یک مکانیسم دائمی
و مستمر دارد. با اینکه، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد به عنوان ارگان رسمی سازمان
ملل، عهده دار حفاظت محیط زیست در سطح جهانی است ولی این نهاد تنها در چارچوب یک
تلقی می گردد و ظرفیت لازم برای مدیریت جهانی حفاظت محیط زیست را ندارد، لذا « برنامه »
بود، که در آن بتوان « سازمان جهانی حفاظت محیط زیست » بایستی منتظر تأسیس یا ایجاد
دولت ها را در حوزه حفاظت محیط زیست در سطح جهانی نهادینه کرد. « همکاری بین المللی »
در روابط بین المللی است، « همبستگی مادی و معنوی » از آنجا که جامعه بین المللی متکی به
را در مسیر « اصل همکاری » حرکت و تلاش جامعه بین المللی باید به سمت و سویی باشد که
توسعه پایدار قرار دهد. از سوی دیگر، ایجاد کمیسیون همکاری در معاهدات منطقه ای میان
دولت ها می تواند راهی به سوی اجرای کارآمد و برقراری توازن بیشتر میان اصول و قواعد
حقوق بین الملل محیط زیست باشد.
- اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری
تهران، مجله حقوق تطبیق ی، دانشکده ،« جانشینی دولتها در قلمرو معاهدات » ، - پورهاشمی، سید عباس
. حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره جدید، شماره 1، بهار و تابستان 1385
- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
- کیس الکساندر، اچ پیتر سند و وینفراید لانگ ، حقوق محیط زیست،ترجمه: حبیبی، محمد
. حسن،تهران،انتشارات دانشگاه تهران،چاپ دوم، 1384
تهران، حقوق ،« مبانی و اصول توسعه پایدار زیست محیطی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران » ، - مولایی، آیت
. محیط زیست(نظریه ها و رویه ها)، انتشارات خرسندی، چاپ اول، 1388
بررسی جایگاه اصل همکاری در حقوق بین الملل محیط زیست 87
- موسوی، سید فضل الله، سیر تحولات منابع حقوق بی نالملل محیط زیس ت، تهران، نشر میزان، چاپ اول، 1385
- منشور سازمان ملل متحد.
. - مشهدی، علی، ترمینولوژی حقوق محیط زیست، تهران، انتشارت خرسندی، چاپ اول، 1389
- Agreement on Regional Cooperation in Combating Pollution of the South-East
Pacific by Hydrocarbons or Other Harmful Substances in Case of Emergency;
Adopted 1981. www.unep.ch/regionalseas/legal/conlist.html
- Agreement On The Cooperation For The Sustainable Development Of The Mekong
River Basin, 5apr1995. www.mrcmekong.org/assets/Publications/.../agreement- Apr95.pdf
- Amazon Cooperation Treaty. www.otca.org.br/en/institucional/index.php?id=29
- Basel Convention on the Control of Transboundary Movements of Hazardous Wastes and their Disposal. www.Basel.int/Baselconvention
- Convention on Migratory species(CMS). www.cms.int/cmsconvention
- Convention on Biological Diversity(CBD) www.biodiv.org/biodiversity?...convention/html
- Convention for the Protection of the Mediterranean Sea Against Pollution, (Barcelona Convention); Adopted on 16 February 1976, in force 12 February
1978; revised in Barcelona, Spain, 9-10 June 1995 as the Convention for the
Protection of the Marine Environment and the Coastal Region of the
Mediterranean (not yet in force). www.unep.ch/Regionalseas/Regions/med/t_Barcel.html.
- Convention for Cooperation in the Protection and Development of the Marine
and Coastal Environment of the West and Central African Region (Abidjan Convention); adopted 1981, in force 1984. www.unep.org/AbidjanConvention/The_Convention/index.asp
- Convention on Future Multilateral Cooperation in the Northwest Atlantic
Fisheries (NAFO). www.nafo.int/about/overview/.../Convention/Con-Index.html
- Convention on Cooperation for the Protection and Sustainable Use of the
Danube River (1994),Entered into Force on Oct. 22, 1998.
www.icpdr.org/icpdr-pages/drpc.html
- Declaration of the United Nations Conference on the Human Environment (Stockholm declaration),1972
www.unep.org/Documents/Default.asp?Documentid=97&articleid...
- European Outline Convention on Transfrontier Cooperation between Territorial Communities or Authorities, Madrid, 21.V.1980.
www.conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/html/106.html
- Earth Charter presented for Consideration at 2002 General Assembly, WorldSummit on Sustainable Development (WSSD), (Johannesburg, South Africa).
www.earthcharterinaction.org/.../2002%2011%20WSSD%20Report....
- Framework Convention for the Protection of Marine Environment of the Caspian
sea. http://iran-newspaper.com/1386/860419/html/pdf.html
- Frijters , Ine D.; Leentvaar, Jan ," Rhine Case Study", Water Management
Inspectorate, Ministry of Transport, Public Works and Water Management, the
Netherlands,UNESCO-IHP, PCCP Series Publication, 2003 http://www.unesco.org/water/wwap/pccp/case_studies.shtml.
- Gabcikovo-Nagymaros Project (HungarylSlovakia), Judgment, I. C. J. Reports
1997, p. 7 .www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=3&code...
- ICJ Rep., Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay) Summary
of the Judgment of 20 April 2010
www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=2
- International Convention on Oil Pollution Preparedness, Response and Cooperation,
1990 www.likumi.lv/doc.php?id=8701&from=off
- Kuwait regional Convention for Cooperation on the Protection of the Marine
Environment from Pollution. www.ropme.com/legal.htm...
- Kiss, Alexandre, Shelton, Dinah, guide to International Environmental Law,
United states of America, Martinus nijhoff publishers, June 2,1925-March 22,2007.
- Martin, Elizabeth, Oxford dictionary of law, Oxford university, fifth edition, 2002.
- Plano, Jack, Olton, Roy. The International Relations Dictionary, ABC-Clio Inc;
4 Sub edition, March 1988.
- Protocol Concerning Cooperation in Combating Pollution Emergencies in the
South Pacific Region; adopted 1986, in force 1990.
www.unep.ch/regionalseas/main/hconlist.html.
- Protocols on Cooperation in Combating Pollution of the Black Sea Marine
Environment by Oil and other Harmful Substances in Emergency Situations; adopted 1992, in force 1994.
www.blacksea-commission.org/_convention-protocols.asp
- The Protocol Concerning Cooperation in Combating Pollution of the
Mediterranean Sea by Oil and other Harmful Substances in Cases of Emergency
(Emergency Protocol); Adopted in Barcelona, Spain, on 16 February 1976, in force 12 February 1978.
www.denizcilik.gov.tr/mevzuat/dosyam/Emergency%20Protocol.doc
- The Protocol concerning Cooperation in Combating Marine Pollution in Cases
of Emergency in the Eastern African Region; adopted 1985.
www.denizcilik.gov.tr/.../PROTOCOL%20CONCERNING%20CO.do...
- The Convention for Cooperation in the Protection and Sustainable
Development of the Marine and Coastal Environment of the Northeast Pacific; adopted 2002.
www.marine-litter.gpa.unep.org/framework/region-19.html
- United Nation Framework Convention on Climate Change(UNFCCC).
www.unfccc.int/climatechange/html
- United Nations Convention to Combat Desertification (PACD).
www.unccd.int/desertification_combat_convention/html
- United Nations Convention on Law of the Sea,1982.
www.mfa.go.th/article190/pdf/080904133723_UNCLOS-English.pdf
- United Nations Conference on Environment and Development (UNCED), (Rio
declaration),1992.
www.unep.org/documents/default.asp?documentid =78&articleid...
- Vienna Convention on the Law of Treaties,done at Vienna on 23 may
1969,Entered into Force on 27 January 1980,United Nations, Treaty
Series,vol.1155,P.331.
- Untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/conventions/1_1_1969.pdf.Not helpful?
You can Block www.mfa.go.th Results when you're Signed in to Search.www.mfa.go.th
- Vienna Convention for Protection of Ozon layer. www.unido.org/
- World Charter for Nature Adopted by UN General Assembly,1982.
www.un.org/documents/ga/res/37/a37r007.htm
- www.un.org/documents/resga.html.
- www.clipfile.org/marcia/archives/2004/03/iran_and_unep.php
- www.citepa.org
- www.iisd.ca
- http://unfccc.int/cooperation_and_support/items/2830.php.
- untreaty.un.org/cod/riaa/cases/vol_III/1905-1982.pdf.
- www.caspianstudies.com/.../maleki-environment.ht...
- www.hamshahrionline.ir/news-97653.aspx
United Nations Resolutions:
- A/RES/2995(XXVII)
A/RES/2997(XXVII)
- A/RES/3129(XXVIII)
- A/RES/31/112
- A/RES/1043(XI)
- A/RES/1027(XI)
- A/RES/66/227
- A/RES/66/226
- A/RES/66/157
)