نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناسی ارشد حقوق بشر دانشگاه شهید بهشتی، تهران
2 استادیار حقوق بشر دانشگاه شهید بهشتی، تهران
چکیده
» رواداری از مهم ترین و در عین حال پیچید هترین مفاهیم در حقوق بشر بی نالملل است
رواداری را یکی از ارزش های بنیادین و اساسی در کلیه ی روابط بی نالمللی « هزاره ی سران ملل متّحد
قرن بیست و یک قلمداد کرده است ظهور و بروز مظاهر جدید نارواداری در سالیان اخیر نیا ز به رواداری را به ضرورتی غیر قابل اجتناب مبد ل کرده اس ت. صر فنظر از معانی متفاوت رواداری حوزههای مختلف فلسفی، مذهبی و سیاسی، رواداری را در مفهوم عام و به طور کلّی، می توان فرمول متم دنانه ی همزیستی مسالمت آمیز افراد بشر را که در دیدگاه ها، عقاید، اعتقاد ات و سایر ویژگ یهای
هستند، در کلیه ی مراودات و مناسبات اجتماعی دانست. « متفاوت » خود
این مفهوم به گونه ی غیر قابل انکاری با تکثّر اندیشه و رفتارها همراه بوده و تکثّرگرایی به ویژه
تکثّرگرایی فرهنگی پایه و اساس مفهوم رواداری را تشکیل می ده د. به لحاظ تاریخی، مفهوم مدرن
رواداری در آغاز عصر کنونی توسعه و ترقّی یافت، ا ما سوابق اندک و در عین حال مهمی از آن را در
دوران باستان نیز می توان یافت، به گونهای که در موارد متع ددی نویسندگان جدید از آن الهام گرفتهاند.
ا ما آنچه مسلّم است اینکه رواداری در ابتدا مفهومی کاملاً اخلاقی داشت و محدود به پذیرش ح ق انتخاب مذهب از سوی فرد و عمل به آن بوده است، ا ما بعدها پس از قرن 18 مفهوم آن بسط یافت به معنی احترام به هرگونه اعتقاد، خواه مذهبی یا سیاسی، تغییر کرد. مفهوم رواداری از یک سو مبتنی بر
شناخت حقوق دیگران و احترام به شخص یت و هو یت آنان در عین داشتن تفاوت در اعتقادات،
فرهنگ، زبان و... است و زمینهساز گف توگو و تبادل اندیش هها در فضای ی آکنده از احترام متقابل
می باشد. ارزش های اجتماعی و سیاسی نوین که هنجارهای بین المللی در زمین ه ی حقوق بشر از آ نها
نشأت گرفتهاند، در ابتدا به واس طه ی نیاز به رواداری به عنوان اساس یترین شرط برای حفظ نظم
اجتماعی تحت قاعده درآمدهاند. از سوی دیگ ر، مفهوم رواداری، تبلیغ و گسترش آن، به واس طه ی
آموزش، عاملی اساسی در برقراری صلح میان افراد، گروه ها، ملّت ها و دولت ها می باشد.
نقش کلیدی آموزش رواداری به منظور دستیابی به صلح به وضوح در اعلامی ه ی جهانی حقوق بشر،
اعلامیه ی اصول رواداری و برنامه و طرح اقدام فرهنگ صلح مورد اشاره واقع شده است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Tolerance in International Human Rights Law
نویسندگان [English]
- Soheila Golpour 1
- Reza Eslami 2
چکیده [English]
This article briefly studies the historical background as well as the
opinions of some scholars with respect to tolerance, as a human virtue
and a moral and political value. It argues that tolerance originates from
human dignity and respect and that societies are advised not only to
tolerate the differences among individuals and ethnic groups but also
value these differences. Further it reviews the available instruments in
International human rights law touching on the requirement of peaceful
coexistence among social groups and minorities. It then examines in
particular, the UNESCO Declaration on Principles of Tolerance. Finally
it stresses the need for education in promoting tolerance in societies
where social groups initiate dialogue primarily in order to eliminate
prejudice, hatred and discrimination off societies, and eventually promote
the notion of peace among citizens.
کلیدواژه‌ها [English]
- Tolerance
- Human Rights
- Education
- Peaceful coexistence
- Dialogue
مق دمه
ترجمه کرد 1، از جمله « رواداری » را که در زبان فارسی می توان به « تلوران س » واژه ی
مهم ترین ارزش های بنیادین اخلاقی و سیاسی مطلوب است و امروزه در مطالبا ت سیاسی و
حقوق بشری جایگاه والایی دارد. پیشینه ی رواداری به عنوان اصلی سیاسی سابقه ی کوتاهی در
جهان مدرن امروز دارد، ام ا ساب قه ی آن به عنوان یک فضیل ت 2 اخلاقی، به دوران باستان
میرسد. بسط و توسعه ی ای ده ی رواداری بعدها توسط پیر بیل و اسپینوزا صورت گرفت و
توسط جان لاک به اوج خود رسید. توسعه ی مفهوم رواداری سیاسی توسط جان استوارت میل
و در قرن هجدهم صورت گرفت. رواداری به عنوان فضیلت اخلاقی تشکیلدهن ده ی پای ههای
.(Fiala, 2005: p. تاریخی و فلسفی رواداری به مفهوم سیاسی و امروزین آن می باشد ( 1
امروزه مبنای رواداری احترام به شخصیت و حقوق انسانی اس ت. ب دین ترتی ب، رواداری
مظهر نوعی اخلاق عملی روزمرّه است که نخستین اصل آن انجام وظیفه ی انسان در نگه داشتن
.( حرمت دیگری از هر حیث است (گلشاهی، 1376
1. معادلهایی چون تساهل، تسامح، مدارا، بردباری و شکیبایی نیز برای ترجمهی این واژه به کار رفتهاند. اما
از آنجاییکه تمامی واژههای فوق دلالت بر مفهوم اخلاقی رواداری دارند، لذا برای آن مناسب نیستند.
ازاینرو در سرتاسر تحقیق حاضراز تلورانس به رواداری تعبیر شده است.
2. Virtue.
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 73
1که به مفهوم رواداری اختصاص یافته است، به « اعلامیه ی اصول رواداری » ماده ی یک
وضوح مفهوم رواداری را از دایره ی مفاهیم تاریخ ی مفهوم اجازه، همزیست ی و ه مچنین
مفاهیم اخلاقی بردباری، تحمل، تساهل و تسامح، شکیبایی، بخشندگی، ب یتفاوتی و مدار ا
خارج کرده است. این ماده بیان میدارد که رواداری بخشندگی یا بیتفاوتی در مقابل دیگران
نیست، بلکه رواداری به منزله ی احترام و ارجگذاری و به رسم یتشناسیِ تکثّر و غنای
فرهنگهای مختلف جهان و احترام به اشکال برو ز و شیو ههای زندگی انسا نهاس ت. بند 3
ماده ی این اعلامیه، رواداری را زمینهساز پیادهسازی و تعمیق حقوق جهانی بشر و دموکراسی
معرّفی کرده است. رواداری این زمینه سازی را از دو طریق صورت می دهد: از یک سو، نظر به
اینکه جهان امروز با اشکال مختلف نارواداری مواجه است، تقویت و استوارسازی پای ههای
حقوق بشر به واسطه ی مبارزه با مظاهر نارواداری و تبعیض صورت میگیرد. بنابراین، مهم ترین
رسالت رواداری در این راست ا، مقابله با مظاهر نارواداری و ضر ورت اعمال و پیاد هسازی
رواداری است. محکومیت انواع مظاهر تبعیض و نارواداری در اسناد بین المللی و منطقهای مورد
« دوربا ن » اشاره قرار گرفته است. از جمله مهم ترین این اسناد می توان به اعلامیه و برنامه ی اقدام
در مبارزه علیه نژادپرستی، تبعیض نژادی، بیگانهستیزی و نارواداری، کنوانسیون بی نالمللی رفع
کلیه ی اشکال تبعیض علیه زنان، اعلامیهی نژاد و تعصب نژادی یونسکو، بیانی ه ی محو کلی ه ی
اشکال نارواداری و تبعیض بر مبنای مذهب یا عقی ده ی موسوم به اعلامی ه ی ناروادار ی و
اعلامیه ی رفع هرگونه تبعیض نژادی اشاره نمود. از سوی دیگ ر، نظر به ضرورت حمایت از
حقوق افراد و گروه ها در عرصه ی بین الملل، نقش رواداری در این عرصه معطوف به حمایت از
افراد متعلّق به اقلیت های قومی، مذهبی و زبانی و ه مچنین گرو ه های آسی بپذیری چون
پناهندگان، کارگران مهاجر، زنان و افراد ناتوان گردید.
مقاوله نامه ی بین المللی سازمان ملل متّحد در زمین ه ی حمایت از حقوق تمامی کارگران
مهاجر و اعضای خانواده ی آنان در سال 1990 ، اعلامیۀ سازمان ملل متّحد در خصوص افراد
متعلّق به اقلیت های قومی، مذهبی و زبانی در 18 دسامبر 1992 ، اعلامیه ی میان شورای اروپا در
9 اکتبر 1993 و کنوانسیون ساختاری حمایت از اقلیت های مذهبی مصوب شورای اروپا در 1
فوریه ی 1995 و کنوانسیون اقلی ت ها در 1 فوری هی 1995 ضمن محکوم یت نارواداری علیه
گروه های اقلیت، پایه های حمایت از حقوق افراد متعلّق به گرو هها را به واسط هی اعمال
1. UNESCO Declaration of Principles on Tolerance (1995).
74 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
رواداری ارتقا بخشیده و دول امضاکننده و قانون گذاران ملّی را به ارتقای روحی هی رواداری و
گفتگوی میان فرهنگ ها و اتّخاذ تدابیر مؤثّر در جهت تسهیل، حمایت، احترام، درک متقابل و
همکاری میان افراد ساکن در قلمروشان متعهد می سازد. مطالب ذکر شده در خصوص مفهوم
رواداری و نیز نقشی که در وصول و دستیابی به حقوق بشر، دموکراسی و صلح دارد، بر
ضرورت آموزش رواداری صحه میگذارن د. ما د ه ی 4 اعلامی ه ی اصول روادار ی در 4 بند به
ضرورت و لزوم آموزش رواداری اشاره نموده است.
بند یک ماده ی 4 این اعلامیه، آموزش رواداری را مؤثّرترین وسیله در راستای مبارزه با
مظاهر نارواداری و به تبع آن، ارتقاء حقوق بشر و آزادیهای اساسی و دموکراسی م یدان د. در
واقع، این بخش از ما د ه ی 4 اعلامیه به نقش آموزش رواداری در راستای مبارزه با مظاهر
نارواداری اشاره می کند و آن را گامی اساسی به منظور دستیابی به حقوق بشر و آزاد یهای
بنیادین می داند.
از آنجایی که هدف غایی و نهایی از اعمال و پیاده سازی رواداری، همانگونه که در بند
1 ما د ه ی یک اعلامیه ی اصول رواداری اشاره گردیده، جایگزینسازی فرهنگ صلح با
فرهنگ جنگ می باشد، آموزش رواداری نیز باید بر این هدف معطوف باش د. در این راست ا،
آموزش باید در بطن و متن خود حاوی اصول و ارز شهای روادارانه باش د. در این ز مینه
ماده ی 26 اعلامیه ی جهانی حقوق بشر و ما د ه ی 13 میثاق و ما د ه ی 7 کنوانسیون بی نالملل ی،
رفع تمامی اَشکال تبعیض نژادی و بند 4 ماده ی 29 کنوانسیون حقوق کودک در خور توجه
هستند.
به طور کلّی، تمامی معاهدات فوق از ضرورت تعبی ه ی آموزش اصول بارورکنن ده ی
رواداری و ارزش های روادارانه در محتوای دروس و برنامه های آموزشی سخن م یگوین د. ب ر
این اساس، آموزش رواداری مؤثّرترین ابزار به منظور دستیابی به فرهنگ صلح می باشد.
نظر به اهمیت مفهوم رواداری در مناسبات فردی، ملّی و بین المللی در حصول و دستیابی به
حقوق جهان شمول بشری، دموکراسی و صلح، مقاله ی حاضر در تلاش است تا از طریق تبیین
مفهوم رواداری به بررسی نقش رواداری در کسب احترام به ارزش های حقوق بشر بی نالملل و
دستیابی به صلح به واسطه ی آموزش بپرداز د. به همین منظو ر، مقال ه ی حاضر در سه بخش
تدوین گردیده است: 1) مفهوم، مبانی و تاریخچه ی رواداری. 2) ارتباط رواداری و حقوق بش ر.
3) نقش آموزش رواداری در دستیابی به صلح.
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 75
1) مفهوم، مبانی و تاریخچه ی رواداری
1 1) مفهوم رواداری
معادل واژه ی رواداری در زبان فارسی م یباش د. ریش ه ی این (Tolerance) واژه ی تلورانس
کشیدن، تاب » در زبان لاتین است، به معنای «Tolerare» کلمه در زبان های اروپایی مصدر
به ترتیب، در فرانسه «To tolerate» و «Tolérer» که دو مصدرِ « آوردن، تحمل کردن درد یا بار
1). مفهوم : و انگلیسی از آن برآمده است که در اصل همان معنا را داشته اس ت(آشوری، 1385
رواداری بر اساس افکار لیبرالیستی سه قرن اخیر به عنوان یک ارزش بنیادین اخلاقی و سیاسی
مطلوب به شمار میرود و امروزه نیز در خواستههای سیاسی و حقوق بشری جایگاه والایی دارد
ماده ی یک اعلامیه ی اصول رواداری با عنوان معنای رواداری در چهار بند .(Heyd, 1996: p. 2)
رواداری » ، به بیان معنا و مفهوم رواداری پرداخته است. بر طبق بند یک ماده ی یک این اعلامی ه
به معنای احترام، پذیرش و به رسمیتشناسی تکثّر و غنای فرهنگهای مختلف جهان و احترام
به اشکال بروز و شیوههای زندگی انسان هاست. رواداری به واسطه ی دانش، ارتباطات و آزادی
اندیشه، وجدان و اعتقاد پرورش می یابد. رواداری به معنای تفاهم در عین تفاوتهاست و نه تنها
وظیفهای اخلاقی، بلکه ضرورتی سیاسی است و فضیلتی است که باعث جایگزینی فرهنگ
.« جنگ با فرهنگ صلح می شود
رواداری عنصری است که » : بخش اول بند سوم ماده ی یک در همین راستا بیان م یدارد
باعث گسترش و تعمیق حقوق بشر، کثرت گرایی (شامل کثرت گرایی فرهنگ ی)، دموکراسی و
رواداری هرگونه جزم گرایی و مطلق گرایی را مردود م یشمرد و بر » : حاکمیت قانون می شود
.« استفاده از هنجارهای حقوق بشر بین المللی ص حه می گذارد
همچنین، ابتدای بند دوم و بند چهارم این ما ده به تعریف رواداری از طریق مفهوم مخال ف
پرداخته است، آنچه که نم ی توان رواداری نامی د. این بخش از ماد ه ی یک بیان م یدارد:
رواداری به معنای تسلیم شدن، تحقیر یا اغماض نیست، بلکه علاوه بر اینها، نگرشی فعالانه در »
رسمیت شناسی حقوق جهان شمول بشر و آزادی های اساسی دیگران است. رواداری تحت هیچ
شرایطی نمی تواند در خدمت توجیه تحدید ارزش های بنیادین قرار بگیرد و باید تو سط تمامی
.« افراد، گروه ها و دولت ها اعمال گردد
در راستای احترام به حقوق بشر، اعمال » : بخش چهارم این ماده در همین زمینه بیان می کند
رواداری به معنای تحمل بی عدالتی های اجتماعی و یا تضعیف اعتقادات شخصی نیست، بلکه به
76 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
معنای آزادی بر اظهار عقیده در مقابل به رسمیت شناختن همان آزادی گزینش در برابر دیگران
است. رواداری به معنای به رسمیت شناختن این واقعیت است که همه انسان ها با وجود تفاوت
در ظاهر، قومیت، زبان، شیوه های رفتاری و ارزشهایشان محق هستند تا در صلح زندگی کنند و
آنگونه باشند که می خواهند و همچنین به معنای آن است که هیچ فردی حقّ تحمیل عقاید و
.« دیدگاه های خود بر دیگران را ندارد
حال بر طبق بندهای چهارگانه ی اعلامیه ی فوق، ویژگی های رواداری را می توان ای نگونه
برشمرد:
رواداری به معنای احترام، پذیرش و به رسمیت شناسی تکثّر و غنای فرهنگهای مختلف جهان
و احترام به اشکال بروز و شیوه های مختلف زندگی انسان هاست.
شالوده ی رواداری محق بودن افراد در رفتار بر طبق اعتقادات خویش، حتّی در صورت وجود
دیگرانی که با آنها مخالف هستند، می باشد.
رواداری به معنای تسلیم شدن، بخشندگی و یا تشویق رفتارهای منفی نیست. رواداری در ذات خود
نگرش و رویکردی ف عالانه بر اساس به رسم یت شناسی حقوق و آزادی های جهان شمول بشری اس ت
و هرگز نباید ابزاری در راستای توجیه نقض و زیر پا نهادن ارزش های اساسی و زیربنایی باشد.
رواداری به معنای مجاز نبودن در اعمال زور بر افراد به منظور تغییر عقاید برای پذیرفتن
دیدگاه و عادات مخالف است و همچنین به معنای رهایی از تعصب و پیشداوری می باشد.
رواداری در گستردهترین مفهوم به معنای خواست افراد به منظور پذیرش و به رسمی تشناسی
حقّ افراد بر متفاوت بودن است. همچنین به معنای احترام به عقاید دیگران بدون داشتن نگرش
ارزشی است.
رواداری ضرورتی است که موجبات استقرار حقوق بشر، کثرت گرای ی (شامل کثر تگرایی
فرهنگی)، دموکراسی و حاکمیت قانون را فراهم م یآورد. ای ده ی رواداری مشتمل بر مردود
شمردن و رد جزم گرایی و مطلق گرایی بوده و باعث تقویت استانداردها و ابزارهای حقوق
جهانی بشر میگردد.
رواداری که ارزشی معادل با احترام به حقوق بشر می باشد، به معنای تحمل ب یعدالت یهای
اجتماعی، دست شستن از عقیده ی خود و سر سپردن به عقاید و نظریات دیگران نیست، بلکه به
معنای این است که همه ی افراد بشر آزاد هستند که اولاً برای خود عقیدهای داشته باشن د و ثانیاً
بر مبنای نظر و عقیده ی خود رفتار کنند.
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 77
همچنین رواداری متضمن رسمیت شناسی این حقوق برای دیگران نیز هس ت. نیز رواداری به
معنای مجاز نبودن تحمیل عقاید افراد بر یکدیگر است.
رواداری به این معناست که تمام مخلوقات به طور طبیعی از حیث ظاهر، زبان، رفتار و
ارزشهایشان متفاوت هستند و محق هستند که در کار یکدیگر با حفظ عقاید خاص و متفاوت
خود در صلح زندگی کنند و نیز به معنای مجاز نبودن تحمیل عقاید افراد بر یکدیگر اس ت
.(Agius & Ambrosewicz, 2003: p. 1)
2 1) مبانی رواداری
با در نظر گرفتن مفهوم کلّی رواداری، می توان به چند نکته اشاره کرد که در اکثر قریب به
اتّفاق تعاریف ارائه شده از رواداری و به ویژه اعلامی ه ی اصول رواداری ، به عنو ان مبانی این
مفهوم در نظر گرفته شده است.
پایه و ،(Cultural Diversity)« کثرت گرایی فرهنگی » نکته ی اول اینکه کثرت گرایی به ویژه
مبنای اساسی فلسفی مفهوم رواداری است که با پذیرش حقوق بنیادین بشر و احترام به کرامت
انسان صرفنظر از تفاو تهای موجود در زمین ه ی نژ ا د، مذهب، جنس ی ت و ... ملازمه دار د.
را فراهم آورده است و به (Dialogue) « گفتوگو » کثرت گرایی فرهنگی پویا، زمین ه ی
وجودآورنده ی وضع یت روادارانه خواهد بود، چراکه رواداری همراه با گفت وگو شکل میگیرد
نه با بیتفاوتی، تکاندیشی و تکگویی آمرانه. بر این مبنا، رواداری پارادایمی است که به موجب
آن ارزش ها و غایتهای متفاوت و مخالف یکدیگر وارد بحث و گفت وگو می شوند و رقابت
.(35 : سالمی میان اندیشه ها و برهانهای گوناگون صورت می گیرد (جهانبگلو، 1386
نکته ی دوم در خصوص مبانی مفهوم رواداری، اشاره به عنصر تفاوت است. در واقع، رواداری
به معنای روا دانستن اندیشه و رفتاری است که با اندیشه و رفتار همیشگی فرد متفاوت اس ت
در خصوص عنصر تفاوت، اشاره به دو نکته ضروری م ینماید و آن .(Froese, 2008: p. 28)
اینکه اولاً این تفاوت میبایست برای فرد مهم و اساسی باشد و در غیر این صورت، با مسأ له ی
. (Cohen-Almagor, 1994: p. بیتفاوتی روبرو خواهیم بود که زمینه ساز رواداری نخواهد بود( 2
ثانیاً فرد روادار باید در مقام عدم تأیید و یا عدم علاقه نسبت به اندیشه یا فعل متفاوت دیگری
باشد. در واقع، نیاز به رواداری تنها در موردی است که فرد چیز متفاوت را دوست ند ارد و یا
نگرشهای منفی نسبت به آن داشته باشد. در واقع، ما مسائلی را مورد رواداری قرار م یدهیم که با
78 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
البتّ ه افراد معمولاً . (Williams & Waldron, 2008: p. دیدگاه ما از حقیقت ه مخوانی ندارند ( 79
اموری را که کمتر با آن مخالفت دارند، مورد رواداری قرار می دهند، در حالی که فردی که نسبت
به اموری که نگرشهای بسیار منفی و تنفّرآمی ز دارد، رواداری م یورزد، بسیار روادارتر است تا
.(Jeanne& Corneo, 2007: p. فردی که نسبت به اموری که صرفاً مخالف است ( 5
ثالثاً فاعل رواداری میبایست قدرت مخالفت با اندیشه و فعل متف اوت را داشته باش د. در
واقع، تنها زمانی میتوان از رواداری سخن گفت که فاعل آن از آزادی و اختیار برخوردار باشد
و نه از روی اجبار. کسی که چون قدرت مقابله با عملی را ندارد، به آن تن در داده، به این تن
در دادنش نام رواداری نمی توان نهاد. در غیر این صورت، ما فقط از یک رنج بردن یا تح مل
.( کردن ساده سخن گفتهایم (؛ ملکیان، 115 :1387
بخش او ل بند دوم از ما د ه ی یک اعلامی ه ی اصول رواداری در این راستا بیان م یدارد:
رواداری با کوتاه آمدن، تمکین یا چشمپوشی همطراز نیست. رواداری بیش از هر چیز نگرشی »
.« است فعال که بر پایهی پذیرش حقوق جهانی بشر و آزادی های اساسی دیگران استوار است
نکته ی سوم در خصوص محدودی تهای رواداری م ی باش د. شناخت اندیش ه ی رواداری
منوط به آن است که حدودش را تعیین کنیم. دفاع از رواداری بی ح د و مر ز، در واقع، خود
اقدام به از بین بردن رواداری است. پذیرش ر واداری بی ح د و حصر به محو مفهوم رواداری
خواهد انجامید؛ مجاز دانستن ترویج عقاید مخالف رواداری و به نام رواداری مجاز شمردن
اعمالی که هدف از آنها محدود کردن یا از میان برداشتن آزادی بیان، عقیده و ایمان است،
.(Heyd, op.cit: p. نتیجهای جز از بین بردن رواداری نخواهد داشت ( 34
در کتاب جامع ه ی باز و دشمنان ش محدودیت های رواداری در خصوص « کارل پوپ ر »
منکرین رواداری را در راستای حفاظت از رواداری ضروری م ی دان د. او در این کتاب بیان
باید به خاطر رواداری این حق را برای خود محفوظ بداریم که انکارکنندگان » : می دارد
دیدگاهی « مایکل والتز ر » ، 470 ). در مقاب ل : پوپر، 1380 ) « رواداری را مورد رواداری قرار ندهیم
کاملاً متفاوت با دیدگاه پوپر دارد. وی در کتاب درباره ی رواداری بیان م یدارد که گاهی از
دل نارواداری جماعتهای ناروادار، افرادی پا میگیرند که می توانند رواداری کنند و نمی توان
.(Walzer, 1997: pp. 80- قائل به نارواداری مطلق در مقابل آنان شد ( 81
بندهای دوم و چهارم از ماده ی یک اعلامیه ی اصول رواداری، ضمن بیان مفهوم رواداری
به بیان محدودیت های رواداری نیز پرداختهاند. بخش اول بند چهارم در این باب بیان م یدارد:
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 79
رواداری در عمل به معنای کنار آمدن با بیعدالتی اجتماعی و صرف نظر کردن و یا تضعیف ...»
اعتقادات شخصی نیست. رواداری برای هر فرد به معنای آزادی انتخاب در اعتقاد شخصی و
.« همزمان قائل بودن آزادی انتخاب برای دیگران است
رواداری به هیچ وجه ...» : در همین زمینه، بخشآخر بند دوم این ماده تأکید م یکند ک ه
نباید در جهت محدود کردن این ارزش های بنیادین حقوق بشر جهانی و آزاد یهای اساسی
.« دیگران مورد سوء استفاده قرار گیرد
رواداری در سیر تحول و تطور تاریخی، دستخوش تغییرات فراوانی گردیده اس ت. مفهوم
امروزین رواداری از زمان مطرح شدن در عرصه ی بین الملل تا تصویب اعلامیه ی اصول رواداری
ارتباط وثیقی با مفهوم پیشین آن دوره ی باستان تا دوره ی روشنگری دارد، به نحوی که معنای
پیشین رواداری بهگونه ی غیر قابل انکاری بر مفهوم فعلی آن تأثیر گذار بوده است و پایه و اساس
آن به شمار میرود. لذا درک معنای دقیق این مفهوم مستلزم مطالع های اجمالی در باب سیر
تاریخی آن می باشد که در قسمت بعدی مورد بررسی اجمالی قرار خواهد گرفت.
3 1) تاریخچه ی رواداری
رواداری در سیر تکامل خود معانی مختلف را تجربه کرده است که بر اساس میزان اعتقاد به
حقوق و آزادی های مخالفین و اقل یت ها در مقابل اکثر یت به چهار دسته تقسی مبندی م یشون د. این
Coexistence ) مفهوم همزیست ی ،(Permission Conception) مفاهیم عبارتند ا ز: مفهوم اجاز ه
(Esteem Concept) و مفهوم قدر و منزلت (Respect Conception) مفهوم احترام ،(Conception
.(Forst, 2012: p. 3)
مفاهیم یاد شده مبین تحول معنایی مفهوم رواداری از عهد باستان تا زمان تصویب اعلامی ه ی
اصو ل روادار می باشد که در بخش های بعدی مورد اشاره قرار خواهد گرفت.
1 3 1) عهد باستان تا دوره ی روشنگری
به لحاظ تاریخی پیشینه ی رواداری به عنوان اصلی اخلاقی، به دوران یونان باستان بازم یگرد د.
در این دوران، بحث های فیلسوفان حول محور گزارههایی چون برابری طبیعی افراد و پذیرش نسبی
بودن ارزش ها و قواعد اخلاقی و عدم امکان تعیین معیار ثابت برای آنها متمرکز بود. 1
1. در میان این سوابق، ابتدا میبایست به نقدی که سوفسطائیان بر مفهوم تمدن و تمایز سنّتی میان یونیها و
بربرها وارد کردند، توجه نمود. آنتیفون اصل برابری طبیعی میان افراد را عنوان نمود و ایپیا گام را فراتر نهاد
80 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
مفهوم رواداری در قرون وسطی و در گفتمان اول یه ی مسیحی بیشتر به عنوان راه حلّی برای
رهایی از اختلافات مذهبی و تعقیب و آزار اقلیت های مذهبی غیر مسیحی توسط قدرت حاکمه
سنت »،« سیپریانوس »،« ترتولیان » مطرح گردید. در این معنا، کار فیلسوفانی چون
و در مرحل ه ی بعدتر، نیکولائوس کوسانوس درخور توجه « توماس آکوئینا س »،« آگوستین
هستند 1 (مفهوم اجازه).
اراسم » در زمینه ی وحدت و همبستگی مذهبی(مفهوم همزیستی)، نظر یات دانشمندانی چون
و « ابنمیمو ن » در مذهب مسیح یت و « ریمندوس لولوس » و « پیتر آبلارد »،( اراسموس ) « روتردامی
.(Forst,op.cit: p. در یهود یت و اسلام قابل اشاره هستند ( 3 « ابنرشد »
نهضت اصلاح 2 موجب تکثّر اعتقادات مذهبی شد و مس أله ی رواداری مذهبی را به نحو
عواملی را « انسا ندوست ی » و اشا عه ی ح س « انسا نمدا ر » اخص مطرح نمود. پیشرفت فرهنگ
و « انسا نگرای ی » ایجاد نمودند که از آنها نخستین نمودهای اصل رواداری در خلال دو ره ی
.(64 : رنسانس پدیدار شد (مفهوم احترام) (شیرخانی، 1383
بود که در کتاب خود « توماس مو ر » برجستهترین فیلسوف این مکتب، دانشمندی به نام
اتوپیا مهم ترین گام را در راستای تئوریزه کردن مفهوم رواداری برداشت. انتشار این کتاب یک
،« شارل نهُ م » ، بو د. بر همی ن مبن ا « مارتین لوت ر » سال پیش از انتشار نظریههای اصلاحطلبانه ی
را صادر کرد که در آن (Edit de Tolerance) « فرمان روادار ی » پادشاه فرانسه، در سال 1562
.( وجود دو مذهب در فرانسه پذیرفته شد (باقری، 52 :1382
و یک ایده ی جهانشمول مبتنی بر به رسمیت شناختن مشروع یت سنن و عقاید همه ی مردم را اظهار نمود.
پروتاگوراس مشاهده کرد آن چیزی که برای یک عده درست و اخلاقی به نظر میرسد، برای عده ی دیگری
نادرست و غیر اخلاقی است و لذا قوانین و سنّتهای متن وعی به وجود میآیند و تبیین معیار ثابت برای
.( 62 و 63 : همه ی مردم غیر ممکن است (ر.ک؛ شیرخانی، 1383
و به دلیل ایمان آوردن امپراطوران، مذهب دولتی شد. کلیسا و « کنستانتین » 1. مسیح یت قرون وسطی پس از
دولت، دوگانه ای را تشکیل می دادند که در بطن جامعه ای یگانه جای داشتند و این جامعه از قرن نُهم میلادی
جامعه ی مسیحی نامیده می شد و این هر دو نهاد، اداره ی سرزمین واحد خدا را به عهده داشتند. هرچند از آغاز
قرن سیزدهم اندک اندک ملّت ها بیدار می شوند و حکومت هایی مستقلّ از قلمرو حاکم یت پاپ پایه می گذارند.
.(20 : با این حال، هنوز بنیان دولت و کشور را یگانگی مذهبی اتباع آن می سازد (ر.ک؛ باقری، 1382
2. در قرن شانزدهم، دوره ی بزرگ و تازه ای در اله یات مسیحی غرب آغاز شد. الگوهای اله یات مسیحی که
به قرون وسطی منسوب بودند، جای خود را به نمونه های تازه ای دادند. مهم ترین تح ول عبارت بود از
نهضت اصلاح دینی. این جنبش در صدد بود تا نظام اعتقادی، اخلاق و ساختارهای کلیسای غرب را با
اصولی که بیشتر مبتنی بر کتاب مق دس هستند، سازگار کند. این نهضت در آغاز موجبات تأسیس طیفی از
کلیساها را فراهم آورد که بعدها مجموعه ی آنها به کلیسای پروتستان معروف شد.
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 81
(Jean Bodin) « ژان بد ن » بسط و توسعه ی ایده ی مدرن از رواداری توسط دانشمندی به نام
صورت گرفت. وی در مهم ترین اثر خود به نام شش کتاب درباره ی جمهوری( 1576 ) توجیهی
سیاسی از رواداری ارائه می کند و حفظ و حراست سلطه و حاکمیت سیاسی را مق د م بر حفظ
وحدت مذهبی شمرده است و از رواداری به عنوان راه حلّ برتر در اختلافات مذهب ی نام برده
درگیریهای تلخ مذهبی قرن 17 ، تئوریهای مختلفی از رواداری به میان آورد .(Ibid.: p . است( 8
و جان (Pierre Bayle) پیر بی ل ،(Spinoza) که در نظر یات سه تن از فیلسوفان کلاسیک یعنی اسپینوزا
منعکس گردید. اسپینوزا در رساله ی مذهبی سیاسی، طبیعت افراد و پیر بیل در (John Locke) لاک
کتاب تفسیر فلسفی که با نام در باب رواداری تجدید چاپ شد، لزوم تبع یت افراد از حکم وجدان را
موجب تکثّر و تع دد عقیدهها دانسته است و بر این مبنا، ضروت رواداری را توجیه و مورد تأکید قرار
163 ). ا ما دیدگاه مهمتر و در عین حا ل، تأثیرگذارتر در زمین ه ی مفهوم مدرن : می دهند (باقری، 1382
A Letter Concerning ) رواداری تو سط جان لاک در اثر معروف خود نام های در باب روادار ی
« عمل مذهب ی » ارائه شد. وی بحث جدیدی را در فلسفه ی سیاست و جدا کردن جایگاه (Toleration
مطرح نمود و اعلام کرد که مادامی که وضع یت حقوقی این مرزها مشخّص نشود، « عمل سیاسی » از
.(151 : کشاکشهای مذهبی و سیاسی پایان نخواهد یافت(شریعت، 1386
لاک بر این عقیده بود که هزینه ی اجبار به وحدت مذهبی می تواند بسیار بیش از هزینه های
تحمل گوناگونی مذهبی باشد و این تکثّر با رواداری پایان خواهد یافت نه با زور (جهانبلگو،
3). در واقع، استدلال لاک در تأیید مفهوم رواداری، استدلالی سیاسی است. :1386
همزمان با انتشار کتابِ نامهای در باب رواداری جان لا ک، پارلمان انگلیس نیز در سال 1689
را تصویب کرد که با شرایطی به فرقههای ناخرسند از کلیسای (Act of Toleration) « قانون رواداری »
انگلیس اجازه میداد که کلیساها و معلّمها و واعظان خود را داشته باشند. در واقع، از این زمان به بعد
است که از مرحله ی رواداری شخصی یا جمعی وارد مرحله ی شناسایی حقّی م یشویم که قدرت
« لویاتا ن » دولت پایبند آن اس ت. ه مچنی ن از دل این صلح و سازش است که دولت مدرن یا
به تعبیر هابز، زاده می شود که قدرت آن نه درگیر با کشمک شهای دینی و هوادار از (Leviathan)
یک سو، که بر فراز آنها پایبند صلح میان شهروندان و پاسدار آزادی ها و امن یت آنان اس ت. مفهوم
.(3 : شهروندی مدرن نیز از اینجا پدید میآید (آشوری، 1385
که به بهترین وجه نمایانگر عصر روشنگری « ولتر » بعدها در آثار « لاک و بیل » نظریات
تا زمان نگارش نسخ (Treaties on Tolerance) « پیمان بردباری 1783 » است، تجلّی یافت. از
82 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
فعال یتهای ولتر همگی در جهت مقابله با تعصب و حمایت از « فرهنگ لغات فرانسه » مختل ف
66 ). سرانجام لوئی : اصول آزادی مذهبی و رواداری سیاسی و ایدئولوژیک بود (شیرخانی، 1383
شانزدهم در سال 1787 دومین فرمان رواداری را صادر کرد و به موجب آن به پروتستا نها
.(3 : اجازه داد که کلیسای خود را داشته باشند (آشوری، 1385
ا ما مباحث فوق در زمینه ی رواداری، رواداری در مقابل نظر یات سیاسی مخالف را مدنظر قرار
نمیداد و اکثر طرفداران رواداری مذهبی، رواداری سیاسی را خارج از حوزه ی مباحث خود
میدانستند. رواداری نسبت به آرای سیاسی مخالف مورد ا دعای لیبرالیسم قرن هجدهم بود و یکی
بو د. جان استوارت میل در (John Stuart Mill) « جان استوارت میل » از طرفداران معروف آن
در سال ( 1859 ) مفهومی مدرن از رواداری به دست میدهد؛ (On liberty) کتابِ درباره ی آزادی
مفهومی که دیگر بحث از توافق و سازگاری مذهبی سایه بر آن نمیافکند و آن را به طور کامل
اشغال نمیکند و مفهوم رواداری را به اختلافات مذهبی محدود نمیکند. از نظر میل در جامعه ی
مدرن رواداری باید سازگار با تمامی اشکال متکثّر و متضاد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی باش د.
.(Forst, op.cit.: p. نظریات میل پایه و اساس مفهوم نوین از رواداری را تشکیل می دهند ( 4
2) طرح رواداری در عرصه ی بین الملل
پس از پایان جنگ جهانی او ل، رواداری تو س ط جامع ه ی ملل و از طریق سیستم حمایت از
اقل یت ها به جهانیان عرضه ش د. طرح رواداری در فعالی تهای سازما نهای بی نالمللی به عنوان
پیششرط و نتیجه ی فلسفه ی جدید حقوق بشر بر پای ه ی برابری انسا نها، بر طبق آ نچه که در
(The Declaration by United Nations by 26 Government on Jan. 1, 1942) « اعلامیه ی دول متّفق »
تمام انسا نها آزاد » : در سال 1942 اعلام گردید، مورد تو جه قرار گرفت. در این اعلامیه آمده است
متولّد شدهاند و از نظر شأن و حقوق برابرند...آنان میبایست با یکدیگر با احساس برادری برخورد
شیرخانی، 75 :1383 ). پس از وقوع جنگ جهانی دوم و تعقیب و آزاری که از سوی ناز یها ) « نمایند
صورت گرفت، خاطره ی احترام به فرد و شأن انسانی را در اذهان پاک نمود، تا زمانی که در سال
.(68- 1 به وجود آمد (همان صص 67 « کنفرانس سانفرانسیسکو » 1945 نظمی جدید تو سط
1. کنفرانس سانفرانسیسکو در 25 آوریل 1945 با شرکت نمایندگان پنجاه کشور در سانفرانسیسکو تشکیل
گردید و تا 26 ژوئن همان سال ادامه داشت. در این کنفرانس، منشور ملل متّحد تصویب شد و از 24 اکتبر
.( همان سال قدرت اجرایی یافت (ر.ک؛ ضیایی بیگدلی، 241 :1385
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 83
در این زمان، رواداری به عنوان بخش مهمی از نظریه ی آزادی شناخته ش د. وقوع جن گهای
جهانی اول و دوم یک بار دیگر بسیاری را به این نتیجه رساند که برای پایان بخشیدن به
.(147 : خشونت های سیاسی، مذهبی و قومی، رواداری لازم و ضروری است (قربانی دهناری، 1392
م ا مردمان سازمان ملل متّحد متع هد » 1 ذکر شده که « منشور سازمان ملل متّحد » مق دمه ی
میشویم... رواداری را اعمال کرده و در کنار یکدیگر به عنوان همسایگی خوب با صلح
همچنین در قسمت بعدی مقدمه نیز بر احترام به حقوق بشر و کرامت ذاتی .« زندگی کنیم
انسان ها و بر اعمال رواداری به منظور حفظ نسلهای آینده از بلایای جنگ تأکید شده اس ت
.(75 : (شیرخانی، 1382
منشور یونسکو 2 نیز بر پای هریزی جهان بر اساس توافق و همبستگ ی عقلانی و » مق دمه ی
اعلامیه ی جهانی » اخلاقی میان مردم تأکید میکند. متن اساسی فرهنگ جدید حقوق بشر یعنی
آموزش باید تفاهم، رواداری و دوستی » : 3در پارگراف دوم ماده ی 26 بیان می دارد « حقوق بشر
همان). )« میان تمامی ملّت ها و گروه های نژادی یا مذهبی را ارتقاء دهد
پس از آنکه سازمان ملل متّحد با میثاقهای بین المللی حقوق بشر در سال 1966 توانست
اصول تشریح شده در اعلامیه ی حقوق بشر را وارد هنجارهای متعارف نم اید، شی وه ای مشابه
میثاق بین المللی حقوق » برای تبلیغ و ترویج رواداری در نظر گرفت. در این راستا، ماده ی 13 از
4 خواستار ارتقای تفاهم، رواداری و دوستی میان تمام ملّ تها « اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
5بر این نکته به طور ضمنی « میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی » شد. همچنین ماده ی 20 از
صحه گذاشت (همان).
مفهوم رواداری به صورت اخص در آغاز دهه ی نود مورد توجه خاص سازمان ملل متّحد
26 در 20 نوامبر 1991 و c/5/ قرار گرف ت. قطعنامههای کنفرانس عمومی یونسکو در 6
27 در 15 نوامبر 1994 اولین گامهای سازمان ملل محسوب م ی شود ک ه با اقدامات c/5/14
شورای اروپا، توصیههای بیشمار مجمع پارلمانی و توصی هنام هها، قطعنام هها و اعلامی ههای
1. Charter of the United Nations (1945).
2. Constitution of the United Nations Educational, Scientific, and Cultural
Organization(1945).
3. International Declaration of Human Rights(1948).
4. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights.
5.International Covenant on Civil and Political Rights.
84 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
شورای وزیران پی گرفته شد. کنفرانس جهانی سازمان ملل متّحد در رابطه با حقوق بشر که در
1و برنامه ی اقدام آن پایان یافت « اعلامیه ی وین » ژوئن 1993 در شهر وین تشکیل شد و با صدور
که یک کمیسیون اروپایی برای مقابله با نژادپرستی و نارواداری تأسیس کرد، قابل توجه است و
.( به عنوان پایه های ابتکار سازمان ملل متّحد به حساب میآیند (همان: 62
49 در 23 / 48 در 20 دسامبر 1993 و 213 / سرانجام سازمان ملل با صدور قطعنام ههای 126
نامی د. سرانجام 47 سال پس از تصویب منشور « سال روادار ی » دسامبر 1994 ، سال 1995 را
سازمان ملل متّحد که به موجب آن مردمان ملل متّحد مصم م به اعمال رواداری و ه مچنین
اعلامی ه ی » ، همزیستی مسالمت آمیز و زندگی با صلح با روحیه ی حسن همجواری شده بودن د
در 16 نوامبر 1995 به تصویب رسید و پس از آن به موجب قطعنام ههای « اصول رواداری
روز جهانی » 12 دسامبر 1996 مجمع عمومی سازمان ملل متّح د، روز 16 نوامبر ،51/95
.( 2نامیده شد (همان: 77 « رواداری
با مقدمه ی فوق مشخّص می شود که ترویج رواداری و گسترش آن لازم ه ی رشد تم د ن و
احترام به حقوق بشر است. از اینرو، در قسمت بعدی به بررسی این ارتباط پرداخته می شود.
3) رواداری و حقوق بشر
با بررسی اسناد سازمان ملل متّحد و سازما نهای منطق های در باب رواداری و حقوق بشر
می توان قائل به رابطهای چندوجهی بین این دو شد؛ بدینگونه: حقوق بشر مق د م ه ی رواداری،
رواداری مبنایی برای حقوق بشر و رابطه ی متقابل بین رواداری و حقوق بشر.
1 3) اعمال و پیاده سازی حقوق بشر مقدمه ی رواداری
همان گونه که میدانیم مبناییترین اصل حقوق بشر، اصل برابری انسان هاست؛ اصلی که در
تمامی اسناد بین المللی و منطقه ای مربوط به حقوق بشر مورد اشاره و تأکید قرار گرفته اس ت.
تحقّق و پیاده سازی اصول حقوق بشری زمینه ساز گسترش فرهنگ رواداری خواهد شد؛ چراکه
کانونیترین اصل موجود در رواداری نیز همانا اصل برابری انسان ها صر فنظر از تفاو تهای
برنام ه ی اقدام ده ه ی » میان آنان است. از مهم ترین اسناد موجود در باب این ارتباط می توان به
1. Vienna Declaration and Programme of Action of the World Conference on Human
Rights.
2. International Day for Tolerance .
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 85
1اشاره کرد که در بند سوم آن یکی از اهداف آموزش حقوق بشر را « آموزش حقوق بشر
آموزش حقوق بشر م یبایست » : ارتقای رواداری عنوان شده اس ت. این بند بیا ن م یکن د
زمینه ساز... ارتقای تفاهم، رواداری، برابری جنسیتی و دوستی بین تمام ملّت ها، مردمان بومی و
.« گروه های نژادی، ملّی، قومی، مذهبی و زبانی گردد
اشاره نمود که بیان « اعلامیه ی اصول رواداری » در این زمینه، همچنین می توان به ماده ی یک
رواداری نگرشی فعالانه است که با تمسک و به رسمیت شناختن حقوق جهانی بشر ...» : می دارد
.«... و آزادی های اساسی دیگران ارتقاء می یابد
2 3) رواداری مبنایی برای احترام به حقوق بشر
همان گونه که میدانیم به رسم یت شناختن حقوق بشر در عرصه ی فردی بسیار آسان مینماید،
ا ما وقتی این حقوق در خصوص دیگران مطرح می شود، قبول و به رسم یت شناختن آنها با مشکل
مواجه می شود. بسترسازی به منظور محق دانستن دیگری، هرچند متفاوت به مانند خود فرد در
بهرهمندی از حقوق مزبور مهم ترین نقش و کارکرد رواداری به این منظور می باشد.
رواداری را تعهدی می داند که باعث تقویت حقوق « اعلامیه ی حقوق بشر » بند 3 از ماده ی 1
از رواداری با عنوان ابزاری در « منشور سازمان ملل متّح د » بشر می شود. همچنین در مقدمه ی
راستای تحقّق اهداف منشور پیاده سازی حقوق بشر نام برده شده اس ت. در این مق دمه آمده
به منظور دستیابی به اهداف منشور نیازمندیم تا رواداری را اعما ل، و با یکدیگر به ...» : است
.« عنوان همسایگانی خوب در صلح زندگی کنیم
بند 33 از اعلامیه ی وین و برنامه ی اقدام آن نیز اثربخشی و تعمیق آموزش حقوق بشر را
منوط به توسعه ی آگاهی در زمینه ی رواداری دانسته است.
3 3) رابطه ی متقابل رواداری و حقوق بشر
در این رابطه هیچ یک از حقوق بشر و رواداری به عنوان مقدمه و پیششرط دیگری تلقّ ی
نشده است و وجود هر یک در کنار یکدیگر باعث تعمیق، تقویت و رشد ه ر یک از آ نها
2در باب این ارتباط متقابل بیان « دستور کار جهانی گفتگوی تمد نه ا » می شود. بند 13 از
1. Plan of Action for the United Nations Decade for Human Rights Education(1994).
2. Global Agenda for Dialogue among Civilizations. A/RES/56/6, 21 November 2001.
86 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
مجمع عمومی سازمان ملل متّحد تأکید می کند که رواداری و احترام به تنوع، تکثّر ...» : می دارد
.«... و ارتقاء و حمایت جهانی از حقوق بشر به نحو متقابلی تقویتکننده ی یکدیگر هستند
اقدامات بین المللی در راستای ارتقای حقوق بشر عمدتاً بر مبنای ضرورت مبارزه با تمامی
اشکال نارواداری و حمایت از اقلیت ها و گروه های آسیبپذیر (مشتمل بر کودکان، مهاجرین و
معلولین) به منظور احترام به ارزش ها و حقوق جهان شمول بشری متمرکز گردیده اس ت. ای ن
اقدامات در راستای نیل به اهداف یاد شده ی فوق در دو چهارچوب صورت م یگیر د. نخست
در چهارچوب مبارزه با مظاهر نارواداری و دوم در چهارچوب حمایت از اقلیت ها و گروه های
آسیبپذیر.
1 3 3) رواداری در چهارچوب مبارزه با مظاهر نارواداری
نارواداری عبارت است از هرگونه محدودیت، محرومیت یا طرد افراد بر مبنای تفاو تهای
موجود. نارواداری اغلب از تخفیف و خوار شمردن افراد در عرصه ی زبان و واژگان تا تحقیر
کل یه ی افعال و شیوه ی زندگی آنان بر مبنای ویژگی هایی چون نژاد، رنگ، جنسیت یا مذهب را
در برمی گیرد. علل و عوامل متعددی زمینه ی بروز و ظهور نارواداری را فراهم م یکنند که
مهم ترین آنها تفکّری است که بر مبنای آن، تنها اعتقادات و یا شیوه ی زندگی گروهی خاص،
.(Ellwood, 2008: p. مق دم و برتر از دیگران تلقّی می شود ( 25
از مهمترین مظاهر و نتایج نارواداری می توان به تبعیض، اعم از نژاد ی (آپارتاید و تفکیک
اجباری) و جنسیتی، خشونت، بیگان هستیزی، محرومیت از حقوق اجتماعی، هتک حرمت،
قومپرستی، ملّیگرایی افراطی، نازیسم و فاشیسم و تعصب و سرکوب مذهبی اشاره نمود.
اعلامی ه ی » ، از جمله مهمترین اسناد بین المللی در راستای محکوم یت مظاهر نارواداری و تبعیض
1مص وب 1963 است. این اعلامیه حاوی دو ما د ه ی مهم در این « محو کلّ یه ی اشکال تبعیض نژادی
هر گونه تحریک یا رفتار مبتنی بر خشونت علیه » : باب می باشد. ما ده ی 9 این اعلامیه بیان می دارد
نژاد یا گروه های افراد متعلّق به قوم یت دیگر باید به موجب قانون مورد مجازات واقع شود... دولت ها
باید اقدامات فوری و مثبتی در زمین ه ی قانونگذاری و سایر طُرُق به منظور تعقیب افراد و
سازمان هایی که در راستای تحریک تبعیض نژادی گام برمیدارند، به انجام رسانند.
1. United Nations Declaration on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination
(1963).
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 87
ماده ی 8 این اعلامیه نیز به مسئولیت دول ت های عضو به منظور امحاء مظاهر مختلف
دولت ها باید گامهای مؤثّر عاجلی » : نارواداری و ارتقا رواداری اشاره نموده است و بیان می دارد
را در راستای آموزش اطّلاعات به منظور امحاء تبعیض نژادی و تعصب و ارتقای درک متقابل،
.« رواداری و دوستی میان دولت ها و گروه های مختلف نژادی بردارند
1به گونه ی مشابه و الزامآورتری به این نکته « کنوانسیون محو کلیه ی اشکال تبعیض نژادی »
توجه خاص مبذول داشته است و علاوه بر محکومیت اقدا مهای مبتنی بر تبعیض نژادی به
محکومیت تنفّر نژادی نیز پرداخته است. بند (الف) ماده ی 4 این کنوانسیون از دولت های عضو
نشر هرگونه افکار مبتنی بر تفوق یا نفرت نژادی و تحریک به تبعیض نژادی ...» خواسته است تا
و همچنین اعمال زور یا تحریک به زور علیه هر نژاد و یا هر گروه که از حیث رنگ و قومیت
متفاوت باشند و نیز بذل هر نوع مساعدت، از جمله کمک مالی متفاوت به فعال یتهای تبعیض
.« نژادی را قانوناً از جرایم قابل مجازات اعلام نمایند
ما ده ی 7 این اعلامیه دول عاقد را متع هد به مبارزه ی همهجانبه به منظور مبارزه با تع صباتی که منجر
به تبعیضات نژادی می شود، دانسته و نیز موظّف به تعمیم و بسط تفاهم و روح رواداری و سازش و
مو دت در میان گروه ها و نژادها و اقوام مختلف و ترویج ن ی ات و اصول منشور ملل متّحد و مفا د
اعلامیه ی جهانی حقوق بشر و اعلامیه ی ملل متّحد درباره ی رفع تبعیضات نژادی و مفا د این قراردا د،
اقدامات مؤثّر علَیالخصوص در زمینه ی تعلیم و تربیت و فرهنگ و نشر اخبارِ معمول می داند.
2نیز به نارواداری در زمینه ی مذهب و تع صب « اعلامیه ی نارواداری » مق دمه و بخش دوم ما ده ی 5
مذهبی اشاره نموده است. مق دمه ی این ما ده بر نقش اساس ی رواداری در امحاء نارواداری مذهبی و
دستیابی به آزادی مذهب و عقیده اشاره کرده است و بخش دوم ما ده ی 5 نیز بر ضرورت پرورش
کودک در فضایی آکنده از تفاهم، رواداری، دوستی، صلح و برادری بر مبنای احترام به آزادی
کنفرانس ض د نژادپرستی دوربان و برنام ه ی » مذهب و عقیده تأکید مینماید. نحوه ی بیان و اشارات
3آن حاکی از نیاز مبرم و اساسی به اصول رواداری برای مقابله با مظاهر مختلف نژادپرستی و « اقدام
. (Mushakoji, 2004: p. تبعیض نژادی و سایر رفتارهای ناروادارانه و ارتقا حقوق بشر است( 10
1. International Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination.
2. Declaration on the Elimination of any Forms of Intolerance Based on Religion or Belief .
3. World Conference Against Racism, Racial Discrimination, Xenophobia and
Related Intolerance in Durban, South Africa, from 31 August to 8 September 2001.
88 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
از رواداری به عنوان اصلی نام برده شده است که زمین هساز « دوربان » در واقع، در کنفرانس
تعاملات و گفت وگوی میان گروه هاست و موجب توجه افراد به نقش هوی تهای مختلف در
ساختن هویت خود می شود. به همین علّت است که کنفرانس دوربان در مقدم ه ی خود به
مذاکرات سازمان ملل متّحد در خصوص رواداری و احترام به تنوع و تکثّر و ضرورت گفتگو
میان افراد مختلف را یادآوری م ی کند و از تبعیض به عنوان عاملی که انسانی ت انسا نها و
ارزش های مشترکشان را به چالش میکشاند، یاد کرده است و رواداری را راه حلّ اساسی در
.(Ibid,: p. راستای رفع تبعیض و نهایتاً برقراری و ارتقاء حقوق بشر می داند ( 11
کنفرانس بین ال دولی در خصوص آموزش برای تفاهم بین المللی، همکاری و صلح و آموزش »
1 که در سال 1983 در پاریس برگزار گردید، مبارزه با « مرتبط با حقوق بشر و آزادی های اساسی
مظاهر نارواداری و آموزش تفاهم بی نالمللی در سیستم آموزشی را بسط داد ه اس تو آموزش از
طریق مراجع غیر رسمی و سطوح بالاتر آموزش نظیر آموزشگاه ها و دانشگاهها را نیز در برمی گیرد.
2 3 3) رواداری در چهارچوب حمایت از اقلیت ها
توسعه ی اقدامات بین المللی در جهت ارتقا و حمایت از حقوق بشر در چهارچوب حمایت
از حقوق جمعی گروه ها و ملّت ها، زمینه ساز آن شد که رواداری در دوران زندگی جامع ه ی
ملل در ارتباط با حمایت از اقلیت ها مورد توجه و موضوع قانونگذاری قرار گیرد و بار دیگر
در اسناد سازمان ملل متّحد و سازمان های اروپایی بدان توجه شود.
در این راستا، می توان به بیانیهها، اعلامیهها و توصیهنامههای فراوان سازمان ملل متّحد و سایر
سازمان های منطقه ای به منظور حمایت از گروه های آسیب پذیریی چون زنان، کودکان، مهاجرین
و پناهندگان و اقلیت های مختلف قومی، مذهبی و زبانی و همچنین افراد بومی اشاره نمود.
اعلامیه ی سازمان ملل متّحد در خصوص حقوق افراد متعلّق به اقلیت های قومی، مذهبی و »
کنوانسیون » 3 شورای اروپا در 9 اکتبر 1993 و « اعلامی ه ی وی ن » ، 2 در 18 دسامبر 1992 « زبانی
1. Intergovernmental Conference on Education for International Understanding,
Cooperation and Peace and Education Relating to Human Rights and Fundamental
Freedoms, With a View to Developing a Climate of Opinion Favorable to the
Strengthening of Security and Disarmament (1983).
2. Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and
Linguistic Minorities.
3. The Vienna Declaration and Programme of Action of the World Conference on Human Rights .
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 89
1 مص وب شورای اروپا در 1 فوری ه ی 1995 ، آشکارا « ساختاری حمایت از اقلی ت های قوم ی
نمودهای نارواداری علیه افراد فوق را محکوم م یکنند و پای ههای برخورداری از رواداری را
ارتقای مؤثّر بیانی ه ی حقوق اقل ی تهای » 60 با عنوان / ارتقاء می دهند. بند 2 از قطعنامه ی 160
مجمع عمومی سازمان ملل متّحد خاطرنشان » : 2در این باره بیان می دارد « قومی، مذهبی و زبانی
میسازد که احترام به حقوق بشر و ارتقای تفاهم و رواداری تو سط دول تها در ارتقاء و
.« حفاظت(جلوگیری از تبعیض) از حقوق اقلیت ها نقشی اساسی دارد
3 61 ذکر شده است که تبعیض ب هویژه تبعیض نژادی / همچنین در مق دمه ی قطعنامه ی 149
نژادپرستی، تبعیض » : زمینه ساز انکار حقوق بشر می باشد. در این بخش چنین ذکر شده اس ت
نژادی، بیگانههراسی و سایر رفتارهای نارواداران ه... موجب فقر، خشونت، تشدید تبعیض و
.«... محدودیت یا انکار حقوق بشر آنها خواهد شد
4 60 نیز بار دیگر بر ضرورت امحاء تمامی اشکال / سازمان ملل متّحد در قطعنامه ی 144
تبعیض نژادی (= نارواداری) به منظور بهر همندی از حقوق بشر تأکید کر د. بند 47 از این
دولت ها باید توجه ویژهای به اثرات منفی نژادپرستی، تبعیض نژادی، ...» : قطعنامه بیان می دارد
بیگانههراسی و سایر رفتارهای ناروادارانه در بهر همندی از حقوق مدنی، فرهنگی، اقتصادی،
سیاسی و اجتماعی توسط اقلیت های ملّی، قومی، مذهبی و زبانی، مهاجرین، متقاضیان پناهندگی
اصولی چون برابری کرامت ذاتی تمامی افراد در عین متفاوت بودن، .« و آوارگان داشته باشد
برابری در برابر قانون و حمایت و بهرهبرداری برابر تمامی افراد از قانون، فرص تهای برابر و
مشارکت برابر تمامی افراد و گرو ه ها ب ه ویژ ه گرو ه های آسی بپذیر در تمامی عرص ههای
اجتماعی در مفهوم رواداری موجبات امحاء و حذف تبعیض را فراهم خواهد آور د. دول تها
قادر نخواهند بود که مزایا و فواید تنوع فرهنگی را افزایش دهند، مگر با توس عه ی رواداری که
افراد را علاقمند به تناقض دیگر افراد و درک آنچه که دیگران را متفاوت می کند و احترام به
تفاوتها و نهایتاً محترم شمردن دیگران می کند و بدین ترتیب، زمینه ساز اعمال حقوق بشر و
.(Ibid.: p. دستاوردهای حقوق بشری را فارغ از تبعیض بر مبنای تفاوتها فراهم میآورد ( 14
1. Framework Convention for the Protection of National Minorities, Strasbourg, 1995.
2. Effective Promotion of the Declaration on the Rights of Persons Belonging to
National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities (1992).
3. General Assembly Resolution, 61/147,“Inadmissibility of Certain Practices that
Contribute to Fuelling Contemporary forms of Racism, Racial Discrimination,
Xenophobia and Related Intolerance.”
4. General Assembly Resolution A/RES/60/144،14 February 2006 .
90 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
در بین اسنادی که با گروه های آسیب پذیر و محروم سر و کار دارند، دو مقاولهنامه سازمان
بین المللی کار مربوط به جمعیتها و مردم بومی و قبیل های اس ت. هر دوی این مقاول هنام هها
حاوی مقرّراتی در زمینه ی قبول حقوق جمعیتهای بومی برای حفظ نهادها و س نَن خود و
کنوانسیون بی نالمللی علیه آپارتاید در » همچنین زبان و حقوق سرزمینی است. افزون بر این
.(41 : در این گروه قرار می گیرد (شیرخانی، 1383 « ورزش
در این زمینه، چند مقاولهنامه برای حمایت از کارگران مهاجر به عنوان گرو هها ی آسی بپذیر
به تصویب (ILO) دیگری که مستحقّ حمایت علیه تبعیض میباشند، تو سط سازمان بین المللی کا ر
رسیده است. ا ما مهم ترین این مقاول هنام هه ا، کنوانسیون بی نالمللی سازمان ملل متّحد در زمین ه ی
1می باشد. این کنوانسیون شامل « حمایت از حقوق تمامی کارگران مهاجر و اعضای خانواده ی آنان »
موضوعات گستردهتری است؛ زیرا که ط ی آن تلاش می شود از کارگران مهاجر و خانواد هی آنا ن
در بهره مندی از حقوق بشر بدون تبعیض حمایت شو د. طبق ما د ه ی 7 این کنوانسیون طر فهای
دولتی تع هد مینمایند که به تمامی کارگران مهاجر و اعضاء خانواده ی آنان در محدوده ی قلمرو و یا
صلاح یت خود، حقوق پیشبینی شده در کنوانسیون را بدون تمایز از هر نوع برای مثال جنس، نژاد،
رنگ، زبان، مذهب و یا اعتقاد یا اصالت ملّی، قومی و اجتماعی محترم شمرده و تضمین نمایند.
مقاولهنامه ی سازمان بین المللی کار (شماره ی 111 ) در زمین ه ی تبعیض در حرفه و شغ ل، و
کنوانسیون یونسکو در زمینه ی تبعیض در امر آموزش سعی در حمای ت علیه تبعیض در
بخشهای خاص دارد؛ جایی که گروه های آسیب پذیر بیشتر با تبعیض مواجه می شوند و نیاز به
حمایت ویژه دارند (همان: 42 ). با توجه به کثرت و تنوع اسناد، متون و مقالات نگاشته شده در
این زمینه می توان دریافت که اقدامات زیادی در این راستا صورت گرفته است، اما هما نگونه
که در سطور پیشین اشاره شد، قوانین تدوین شده در عرصه ی ملّی و بین المللی تنها می تواند بر
روی رفتارهای خارجی افراد تمرکز یابد و رفتارهایی را که با ملزومات رواداری در تضاد
هستند، منع و تعقیب نماید و بدین ترتیب زمین هساز محیط مناسب برای روا داری گردد، ا ما
رواداری به معنای واقعی را نمی توان با هنجارهای قضایی تحمیل نمود. این مسأله بر ضرورت و
نقش بی بدیل آموزش در انتقال آموزه های روادارانه در افراد قبل از تجلّی افکار در عمل
صحه می گذارد. در قسمت بعدی به این نقش اساسی آموزش پرداخته می شود.
1. International Convention on the Protection of the Rights of all Migrant Workers and
Members of Their Families(1990).
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 91
4) آموزش رواداری به منظور دستیابی به فرهنگ صلح
1 4) ضرورت آموزش رواداری
آموزش، تبلیغ و گسترش فرهنگ رواداری میان افراد، گرو هها، جوامع و ملل همیشه
احساس شده است و در دوران حاضر با توجه به ظهور نمودهای جدید مظاهر نارواداری نیاز
بیشتری بدان احساس م یشو د. ضر ورت آموزش رواداری در بسیاری از اسناد بی نالمللی و
منطقه ای مورد تأکید و توجه واقع شده اس ت. با بررسی کلّی این اسناد، ضرورت آموزش
رواداری را به طور کلّی می توان در دو مورد زیر خلاصه کرد:
از یک سو، آموزش رواداری و همزیستی مسالمت آمی ز یکی از ضروریا ت تأمین حق ب ر
آموزش به طور کلّی، و حقِّ آزادی وجدان به طور خاص م یباش د. توضیح ای نکه آزادی
وجدان در مفهوم حقوق بشری آن، در ادبیات حقوق جهانی بسیار مهجور مانده است و به رغم
برشمرده شدن آن به عنوان یک ح ق اساسی بشری، حقو قدانان کمتر به تبیین ماه یت آن
پرداخته اند و تنها می توان از لابهلای اندیشه های فلاسفه و برخی آرای دیوان اروپایی حقوق بشر
به تبیین مفهوم آن پرداخت. ا ما به طور خلاصه می توان گفت مقصود از آزادی وجدان ، آزادی
فکر یا شعور آدمی است که قرین تکلیف حقوقی و اخلاقی به رواداری با سایر افکار و عقاید
است. غرض از آزادی وجدان در این مفهوم آن است که زمینه ی ذهن انسان برای اندیشیدن،
آزاد از قضاوتهای پیشین باشد تا انسان به دنیای خرَدورزی وارد شود و از آن پ س است ک ه
آزادی عقیده و بیان معنی می یابد. نقیض منطقی اعمال ناقض آزادی وجدان، رواداری است. در
این معنا می توان به اصول مطروحه ی آموزش در اعلامی ه ی جهانی حقوق بشر، میثاق حقوق
مدنی و سیاسی، اعلامیه ی حقوق کودک، کنوانسیون حقوق کودک، کنوانسیون یونسکو علیه
تبعیض در آموزش، توصیه نامه ی یونسکو در باب آموزش برای درک بی نالمللی، همکاری و
.(148 : صلح و آموزش مرتبط به حقوق بشر و آزادی های اساسی اشاره نمود (نیاورانی، 1389
از سوی دیگر ، تأثیر عمیق نگر شها، اعتقادات و عقاید روادارانه در نتیج ه ی فرآیند
آموزش، بر شکلدهی افعال و رفتار افراد به ویژه از دوران طفول یت، بر نقش بیبدیل آموزش در
ارتقای رفتارهای روادارانه و اولویت و ارجحیت آن بر محکومیت مظاهر نارواداری از طریق
قانونگذاری در سطح ملّی و بین المللی ص حه می گذار د. محکومیت، جر مانگاری و مجازات
مظاهر نارواداری اگرچه باعث نظم بخشیدن به رفتار افراد در حوزه ی عمل می شود، ا ما مطمئنّاً
در بسیاری موارد قانون را یارای تأثیرگذاری کامل بر فکر و وجدان افراد نیست، چراکه این دو
92 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
متعلّق به ضمیر شخص هستند که در قالب اقدامات خارجی تجلّی م ییاب د. در این چهارچوب
ملاحظات بیشتر تنها از طریق یک برنام ه ی آموزشی مناسب برای آموزش افراد در زمین ه ی
.(81 : رواداری و احترام به دیگران مثمر ثمر خواهد بود (شیرخانی، 1383
سند پایه « اعلامیه ی اصول روادار ی » در باب ضرورت آموزش رواداری و ویژگی های آن
است. ماده ی 4 این اعلامیه به طور کامل به مسأله ی آموزش رواداری اختصاص یافته است.
بخش اول و دوم این ما ده به بیان ضرورت، تأثیر و فوریت آموزش رواداری و به صورت
تلویحی مبین تقدم آموزش رواداری بر محکومیت مظاهر نارواداری م ی باش د. این بخش از
آموزش مؤثّرترین ابزار در راستای جلوگیری از » : ماده ی فوق در این زمینه بیان می دارد
نارواداری است. گام نخست در آموزش آشنایی با حقوق و آزادی های مشترک افراد به منظور
.« کسب احترام و ارتقای خواست مبنی بر حفاظت از حقوق و آزادی های دیگران می باشد
آموزش رواداری باید به عنوان اقدامی » : در ادام ه ی بخش دوم این ما د ه بیان م یدارد
ضروری و فوری در نظر گرفته شود. به همین منظور، آموزش برای ارتقای رواداری عقلانی و
سیستماتیک مشتمل بر رو ش هایی است که منش أ فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و
مذهبی نارواداری (علل اساسی خشونت و محرومیت) را مورد خطاب و توجه قرار م یده د.
خطِّ مشیها و برنامه های آموزشی باید به بسط و توس عه ی تفاهم، همبستگی و رواداری میان
افراد و همچنین گرو هها و دست ههای مختلف نژادی، اجتما عی، فرهنگی، مذهبی و زبانی
.« کمک کند
بند سوم از ماده ی 4 اعلامیه ی اصول رواداری نیز آموزش رواداری را تنها در صورتی که
به نهادینه شدن این فرهنگ در قلوب افراد بینجامد، مورد توجه قرار داده اس ت. در این راست ا،
همچنین ماده ی یک اعلامیه ی اصول رواداری، از رواداری با عنوان ارزش و فضیلت نام برده
است. بر طبق این بند، آموزش رواداری به افراد و گرو هه ا م یبایست منج ر به نهادینه شدن
فرهنگ رواداری به عنوان سیستم کاملی از ارزش های درونی که سازنده ی رفتارهای روادارانه
هستند، گردد.
در واقع، تنها زمانی می توان به رواداری ب ه عنوان مبنایی برای احترام به حقوق بشر و
دستیابی به صلح نگریست که آن را به واسطه ی آموزش در قلمرو ارزش های درونی افراد وارد
نماییم. در بخش بعدی به بررسی این ارتباط پرداخته می شود.
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 93
بند دوم: آموزش رواداری پیش نیاز ترویج فرهنگ صلح
صلح که در مفهوم گسترده ی آن به معنای نبود مخاصمه و احترام مؤثّر به حقوق و آزاد یهای
وابستگی بسیار زیادی .(Hughes & Cavanaugh, 2005: p. بشر بدون هیچ گونه تبعیض می باشد ( 283
به مفاد و نحوه ی آموزش دارد. اسناد بین المللی به ویژه منشور سازمان ملل متّحد و اسناد حقوق بشری
همواره بر لزوم آموزش فارغ از تبعیض بر مبنای نژاد، جنس، زبان، مذهب یا هر مبنای تبعی ضآمیز
.(147 : دیگر یعنی بر مبنای اصول رواداری به منظور دستیابی به صلح تأکید دارند (نیاورانی، 1389
سازمان ملل متّحد به عنوان عالیترین اُرگان جهانی حافظ امن یت بی نالمللی، علاوه بر وظیف ه ی
حفاظت از صلح، وظیفه ی پیشگیری از درگیریها و ایجاد صلح را نیز بر عهده م یگیرد و ترجیح
می دهد به جای صرف مبالغ کلان برای برقراری دوباره ی صلح، از طریق گسیل نیروهای نظامی و
سپس مر مت، اصلاح و بازسازی خرابیهای ناشی از جنگ، به پیشبرد توس عه ی صلح به عنوان
بهترین وسیله ی پیشگیری از درگیریها تأکید و با ریش هکن کردن هم ه ی اشکال فقر، ب یعدالتی
اجتماعی، بیداد سیاسی، تبعیض و انحصارگرایی که از علل اساسی نزاع و برخورد هستند، از جنگ
پیشگیری کند. ایده ی فرهنگ صلح در برنامه های یونسکو برای ا ولین بار در سال 1989 در کنگ ره ی
مطرح ش د. 1 در اعلامی ه ی « ساحل عاج » در « یاماسوخرو » در شهر « صلح در اذهان انسان ها » بین المللی
نهایی این کنگره به یونسکو توصیه شد تا در پایهریزی دیدگاه جدیدی از صلح از طریق توس عه ی
یک فرهنگ صلح مبتنی بر ارز ش های جهانی، احترام به حیات، آزادی، عدالت، همبستگی،
. (UNESCO, 1991: p. رواداری، حقوق بشر، دموکراسی و برابری میان زنان و مردان کمک کند ( 1
شورای امن یت که وظیفه ی اصلی و اول یه ی حفظ صلح و امن یت بین المللی را بر عهده دارد، تا
کنون حدود 300 وِتو را به خود دیده که هر یک مانع از اقدام به موقع و مقتضی شورای امنیت
در موقعیتهای مختلف گردیده است. با خاتمه یافتن جنگ سرد، امید به اینکه شورای امنیت به
ابزار اصلی برای پیشگیری و حلّ و فصل درگیریها و حفظ صلح تبدیل شود، پررنگتر شد.
این شورا برای اولین بار در تاریخ خود در 31 ژانویه ی 1992 اجلاسی را در سطح سران
کشورها برگزار کرد و از دبیرکُل دعوت کرد تا تحلیلها و توصیههای خود را در مورد راههای
تقویت و ایجاد ظرف یت مؤثّرتر ملل متّحد در چارچوب مقرّرات منشور برای دیپلماسی
2 نام « دستور کاری برای صلح » ، پیشگیرانه، ایجاد صلح و حفظ صلح ارائه دهد. این بررسی
1. Yamoussoukro Declaration on Peace in the Minds of Men, 26 June-1 July 1989.
2. An Agenda for Peace: Preventive Diplomacy, Peacemaking and Peace-keeping: Report of
the Secretary-General.
94 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
گرفت. در فوریهی 1994 در ال سالوادور، ا ولین مجمع بین المللی در خصوص فرهنگ صلح
برگزار شد. برنامه ی فرهنگ صلح، در استراتژی میانم دت یونسکو برای سالهای 1996 تا
2001 گسترش فراوانی یافت و چهار اصل اساسی حاکم بر آن بدین ترتیب شکل گرفت:
عدم خشونت و احترام به حقوق بشر، تفاهم و رواداری میان فرهنگی، توزیع و جریان آزاد
.( اطّلاعات، مشارکت کامل و توانمندسازی زنان (وکیل، 185 :1382
برنامه ی فرهنگ صلح یونسکو طی قطعنام ههای متع ددی از جمله در دسامبر 1996 مورد
در سال 1998 ط ی اعلامیهای به عن وان بستری « اعلامیه ی حقّ صلح » . حمایت واقع شده است 1
لقب گرفت. در این اعلامیه اذعان شده است که برای « به سوی فرهنگ صلح » در اجرای طرح
رسیدن به اهداف مورد نظر فرهنگ صلح، تنها تغییر نظریات ساختارهای نظامی کافی نیست،
بلکه تغییرات ریشهای در خود فرهنگ، جایگزین کردن فرهنگ خشونت و جنگ با فرهنگ
صلح و تقویت احترام به تنوع فرهنگی و مذهبی، توجه به نگرش ویژگی منحصر به فرد ی ت
انسان، رواداری با تمام اعضای خاندان بشری بدون توجه به نژاد، رنگ، جنسیت، زبان، مذهب،
محکومیتهای سیاسی یا غیره، نسبت ملّی یا اجتماعی، ثروت، شرایط اجتماعی و غیره به عنوان
.( باور وجدانی مردم، مورد احتیاج است (همان: 185
در 10 دسامبر 1999 مجمع عمومی در پنجاه و سومین اجلاس خ ود در حین پرداختن به
2را تدوین کرد. در همین راستا، « اعلامیه و برنامه ی عمل فرهنگ صلح » ، دستور کار شماره ی 31
مجمع عمومی، سالهای 2000 تا 2010 را به عنوان ده ه ی بی نالمللی ف رهنگ صلح و عدم
خشونت برای کودکان و سال 2000 را به عنوان سال بین المللی فرهنگ صلح نام نهاد.
ماده ی یک این اعلامیه در 9 بند به تعریف فرهنگ صلح پرداخته است که در بند 9 به نقش
و ضرورت رواداری در دستیابی به فرهنگ صلح اشاره شده است. بند 9 این ما ده، فرهنگ صلح
را مجموعهای از ارزش ها، نگرشها، سنَن و گونههای رفتار و طُرُق زندگی بر اساس پیروی و
تبعیت از اصولی چون آزادی، عدالت، دموکراسی، رواداری، همبستگی، همکاری، پلورالیسم،
کثرت گرایی فرهنگی، گفت وگو و تفاهم در تمامی سطوح اجتماع و میان جوامع، تعریف
نموده است.
1. UN GA.Res.51/101, 12Des.1996 .
2. Declaration and Programme of Action on a Culture of Peace, Adopted by the General
Assembly , 6 October 1999, A/RES/53/243.
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 95
در مق دمه ی اعلامیه ی اصول رواداری و بند ا ول ماده ی یک آن، از رواداری به عنوان
مهم ترین پیش شرط صلح نام برده است. در این بخش از رواداری به عنوان ارزش و فضیلتی نام
برده شده است که صلح را ممکن ساخته است و بدین ترتیب، باعث جایگزینی فرهنگ صلح به
جای فرهنگ جنگ خواهد شد. در واقع، بر طبق این بند تمامی افراد و گروه ها باید به فرهنگ
رواداری به عنوان سیستم کاملی از ارز ش های اخلاقی و معنوی بنگرند که سازن ده ی رفتار
روادارانه خواهد بود. پرواضح است که دست یافتن به این فرهنگ توسط انگیزههای درونی و
نه فاکتورهای بیرونی به عنوان مثال ترس از مورد تعقیب واقع شدن به علّت نقض حقوق
دیگران امکان پذیر خواهد ش د. در واقع، رواداری باید برای فاعل رواداری یک وظیف ه ی
اخلاقی تلقّی شده که نادیده گرفتن آن باعث شرمساری فرد در مقابل وجدان خویش می شود؛
نظیر دروغ گفتن. فرد بهره مند از فرهنگ رواداری از بروز رفتارهای ناروادارانه و خشون تآمیز
شرمسار گشته و انگیزهای درونی و قوی مانع از ارتکاب چنین افعالی توسط وی خواهد ش د.
برای چنین فردی رواداری یک ارزش خواهد بود؛ نظیر عشق و دوستی که رهنمای وجدان
فردی و در مقیاس وسیعتر، وجدان گروهی خواهد شد. بنابرای ن، تنها با حصول شرایط فوق
رواداری فضیلتی خواهد شد که صلح را ممکن می سازد.
رسیدن به این مرحله که گامی اساسی به منظور دستیابی به صلح می باشد، توسط افراد و نه
دولت ها صورت می گیرد. اگرچه دولت ها باید تضمین هایی را به منظور احترام هر چه بیشتر به
حقوق بشر و تشویق رفتارهای روادارانه در نظر بگیرند، اما در نهایت، دستیابی به صلح نیازمند
. (Agius & Ambrosewicz, 2003: p. نهادینه شدن فرهنگ رواداری در قلوب افراد است ( 8
شایان ذکر است که رواداری به عنوان پی ششرط دستیابی به صلح بر مفهوم مثبت از
رواداری مبتنی است. مقصود از رواداری مثبت، نگرشی پویا، باز و روشن در خصوص تفاوت ها
و تمایزات، احترام به تکثّر و تنوع و بارورکننده ی ظرف یت های موجود در افراد به منظور تمایز و
تشخیص بی عدالتی و طُرُق مقابله با آن و همچنین کمک کننده به انتقال فرهنگ معارضه به
. (UNESCO, 1994: p. فرهنگ صلح خواهد بود ( 21
در مقابل رواداری منفی متض من ترک فعل از سوی جامعه، دولت یا افراد است. در این معنا،
ارزش رواداری در خویشتنداری و ترک فعل خلاصه می شود. پارهای از حقوق بشر نظیر آزادی
بیان و رسانهها در این زمره قرار میگیرند. این خویشتنداری به منزله ی در نظر گرفتن حداقلی از
احترام افراد، جامعه و دولت نسبت به امور و افعال اقلیت متفاوت است.
96 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
آموزش رواداری به عنوان ابزار دستیابی به صلح، بر مفهوم رواداری مثبت مبتنی م یباش د؛
مسألهای که به وضوح در بندهای یک و دو ماده ی یک از اعلامیه ی اصول رواداری مورد اشاره
قرار گرفته اس ت. بند یک این اعلامیه مفهوم رواداری را مشتمل بر احترام، پذیرش و به
رسمیت شناسی تکثّر و غنای فرهنگهای مختلف جهان و احترام به اشکال بروز و شیو ههای
زندگی انسان دانسته است که به واسطه ی دانش، ارتباطات و آزادی اندیشه، وجدان و عقیده
پرورش می یابد. بند دوم اعلامیه در ادامه رواداری را نگرشی فعالانه در رسمی تشناسی حقوق
جهان شمول بشری و آزادی های اساسی دیگران دانست ه اس ت که باید تو سط تمامی افراد،
گروه ها و دولت ها اعمال گردد.
قسمت اخیر بند دوم اعلامیه ی اصول رواداری تمام افراد، گروه ها و جوامع را به عنوان متولّیان
اعمال رواداری مطرح نموده است و بر نقش فعال تکتک افراد در تمامی سطوح در دستیابی به
صلح تأکید می کند. این تلاش از رفتار با یک همکلاسی، دوست و همسایه با پیشینه ی متفاوت از
ما تا عرصههای وسیعتر را شامل می شود. بنابراین، همه ی عناص ر موجود در جامعه به طور بالق و ه
می توانند مرجعی برای آموزش و اعمال رواداری باشند. خانوادهها، مدارس، نهادهای مذهبی
مشتمل بر کلیساها، معابد، مساجد و کنیسهها، شوراهای شهری، نهادهای مختلف اجتماعی و
فعالان اجتماعی، همه و همه از جمله نهادهای مه م و تأثیرگذار به منظور آموزش رواداری هستند.
در این میان، مدارس به عنوان مهمترین نهاد اجتماع یسازی کودکا ن هرچند اجتماعی
شدن ابتدا در خانواده و خارج از مدرسه نیز اتّفاق م یافت د به عنوان مه م ترین متو ل یّ انتقال
ارزش های رواداری و به منزله ی آزمایشگاهی برای تمرین و اجرای رواداری هستند و این مسأله
مدارس را به عنوان کانونیترین نهاد متولّی آموزش رواداری مطرح می کند. در قسمت بعدی به
این نقش مدارس اشاره می شود.
بند سوم: نقش مدارس در آموزش رواداری به منظور دستیابی به صلح
تنشها و تعارضات به وجود آمده در عرصه ی بین الملل به واسطه ی حضور پ ر رنگ فقر،
منتهی به نتایجی چون افزایش میزان مهاجرین، درخواستکنندگان پناهندگی سیاسی و
کارگران جویای کار گردید. این مهاجرتها زمینه ساز تغییر بافت فرهنگی کشورهای میزبان از
در اجتماعات و (Multicultural) « چندفرهنگی » به سوی (Monocultural)« تکفرهنگی »
بالأخص مدارس گردید. بدین ترتیب، کلاسهای درس مبدل به جهانهایی کوچک متشکّل از
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 97
تکثّر فرهنگی ناشی از وضعیت جدید جامعه ی جهانی گردید و درک و احترام میان فرهن گها
لازمه و شرط اساسی برای اجتناب از تعارضات در عرص ههای اجتماعی مختلف و ب هویژه
مدارس گردید. مسائل مطروحه ی فوق بر نقش و اهمیت مدارس در انتقال آموزههای فرهنگی
صحه می گذارد. مدارس محلّی برای کسب و تحصیل انواع علوم هستند، ام ا نق شآنها نباید
محدود به انتقال اطّلاعات باشد، بلکه آنها همچنین باید موجبات ارتقای عدالت و برابری را
فراهم آورند و دانشآموزان را در راستای آشنایی و به چالش کشاندن انواع متفاوت تبعیض،
پیشداوری، تعصب و مظاهر نارواداری یاری رسانند. مسائل ذکر ش ده ی فو ق، مدارس را به
مهم ترین نهاد به منظور آموزش رواداری مبدل می کند. در مقیاس گستردهتر رواداری م یتواند
.( (Agius & Ambrosewicz, 2003: p. کلِّ جامعه را نیز تحت الشّعاع قرار دهد 19
ا ما آنچه که مدارس را به مهم ترین نهاد در این راستا مبدل می کند، مستلزم رعایت اصولی
از سوی متولّیان و دستاندرکاران مدارس است که در دو محور مورد بررسی قرار می گیرد.
ا ول: الگوسازی رواداری
کودکان بیشترین درک و شناخت در خصوص دیگر افراد را در خانواده و مدرسه کسب
میکنند. بنابراین، باید از بیان اظهارات منفی در مورد گروه های مختلف نژادی، قومی یا مذهبی
خودداری کنند. گروه ها و اقلیت های مختلف نباید هیچگونه نگرانی در خصوص ویژگ یهایی
که آنها را در اقلیت قرار می دهد، داشته باشد. نهادینه سازی هرچه بیشتر الگوی رواداری در
مدارس، مستلزم رعایت اصولی از سوی متولیّان و دست اندرکاران مدارس است که ذیلاً مورد
.(Ibid) بررسی قرار می گیرد
تهیه کردن اطّلاعات مناسب
اطّلاعات مناسب و واقعی در زمینه ی اشخاص، وقایع، عکسالعملها و احساسات و انتقال
صحیح آنها به دانشآموزا ن. این مسأله ب ه خصو ص در مواردی که اخبار مغرضان های در
خصوص برخی گروه های خاص مطرح می شود، حائز اهمیت است. شورای اروپا در توصیهنامه
1به این موضوع « رواداری مذهبی در یک جامعه ی دموکراتی ک » شماره ی 1202 خود با عنوان
1. Council of Europe, “Religious Tolerance in a Democratic Society”, Parliamentary
Assembly, Recommendation 1202(1993).
98 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
پرداخته است و آگاهی را پی ششرط رواداری و عدم آگاهی و اطّلاعات صحیح را موجد
.(Ibid) مظاهر مختلف نارواداری دانسته است
جلوگیری از تعمیم دادن ویژگی های منفی افراد و کشورها
کودکان و دانش آموزان به راحتی ویژگی های منفی را در رابطه با هم کلاس یهای خود یا
دیگر افراد جامعه عمومیت میبخشند؛ به عنوان مثال توجه بیش از حد به ملّی ت یا وابستگان یا
ویژگی های ظاهری یک گروه تروریستی یا مرتکبین دیگر خشون تها م ی تواند موجبات
پیشداوری، کینه و بیاعتمادی نسبت به افراد بیگناه دیگر را فراهم آورد. بنابراین، بیان و کلام
والدین و معلّمان باید عاری از جنبههای پیشداوری و تعصب بوده و در صدد برطرف کردن
.(Ibid) پیشداوریها و تعصبات غیر منطقی آنها باشند
متوقّف کردن هر نوع آزار و اذیت و تحکّم
کودکان و دانش آموزان باید متوجه بشوند که این افعال غیر منطقی و غیر قابل قبول هس تند
و سعی شود که در خصوص علّت و فلسفۀ ارتکاب این افعال مورد توجه قرار گرفته است و راه
.(Hossain, 1997: p. حلهای منطقی به منظور بیان اختلاف نظر به آنان پیشنهاد شود ( 52
مشخّص کردن مسائل، موارد و مواضع انتقادآمیز به صراحت و وضوح
مشخّص کردن مسائل چال شبرانگیز و ارزیابی و قضاوت غیر جانبدارانه در قبال آنه ا،
اجتناب از رفتارهای گزینشی و مبتنی بر پی ش داوری به هنگام اختلاف میان دان شآموزا ن،
تشویق دانش آموزان بر سرزنش کردن خود قبل از سرزنش دیگران، دانش آموزان نباید انتقاد از
رفتار یک گروه را مبنایی برای برتری خود بدانند. جدا ساختن فعل اقلیت خاص یک گروه از
دیگر افراد آن گروه در زمینه ی قضاوتهای افراد بسیار حائز اهمیت است. این مسأله به ویژه در
خصوص افعال تروریستی بسیار حائز اهمیت است.
در واقع، محکومیت چنین افعالی ملازمهای با نادیده گرفتن حقوق سایر افراد متعلّق به آن گروه
ندارد. آموزش دانش آموزان و کودکان به منظور درک این نکته که همه ی افراد بیگناه هستند
تا زمانی که دلیلی محکم، مستدل و منطقی توسط مراجع قانونی علیه آنان اقامه نشده اس ت
.(Ibid)
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 99
تشریح کردن احساس مورد انتقاد واقع شدن از روی بیعدالتی
از دانش آموزان خواسته شود تا در خصوص تجربیات خود از بیعدالتی اعمال شده تو سط
اعضای خانواده یا دوستان صحبت کنند و به بیان احساسات خود بپردازند. تلخی چنین تجرب یاتی
.(Ibid) باعث عدم تکرار مواردی از این دست توسط قربانیان بیعدالتی خواهد شد
کشف ریشههای ترس دانش آموزان
بررسی و تحقیق در مورد ریشههای ترس کودکان و دانش آموزان در خصوص اعضای یک
گروه نژادی، مذهبی و یا یک قومیت خاص در ارتقای رفتارهای روادارانه بسیار مثمر ثمر
خواهد بود. بدین منظور می توان از دانش آموزان خواست که در خصوص علّت ترس خود از
.(Ibid) گروه های مختلف صحبت کنند
ارائه ی تصویر مثبت، مأنوس و واقعی از گروه های مختلف
معرّفی گروه های مختلف از حیث مذهبی، نژادی و قومی به منظور آشنایی دانش آموزان با این
گروه ها و درک جایگاه آنان در زندگی خود. این گروه های متفاوت و مختلف می توانند در میان
هم کلاسی ها، همسایگان و پرسنل مدرسه و... باشند. از دانش آموزان خواسته شود که ویژگی ها،
(Agius & Ambrosewicz, ارزش ها و تجربیات مشترکی با گروه های مختلف دارند، بیان کنند
. (2003: p. 9
معرّفی قهرمانان ملل مختلف به دانش آموزان که در شکلگیری حماسههای تاریخی و یا
پیشگیری از اتّفاقات ناگوار سهم بسزایی داشتهاند
این قهرمانان شامل جنگجویان، افسران پلیس ، گرو ههای نجات ، پرسنل نیروی نظامی،
پرستاران، مأموران خدمات عمومی، پزشکان، رهبران مذهبی، معلّمان و همه ی عناصر و اعضای
جوامع که در خلق اتّفاقات غرورآفرین تاریخی نقش بسزایی ایفا کر دهاند تا دان شآموزان،
.(Ibid) مدارس، خانوادهها و جوامع ایمن باشند
سپردن مسئولیت خدمات عامالمنفعه به گروه های متفاوت
انجام چنین اموری باعث تقویت حس همبستگی و همدردی میان گرو ههای مختلف
.(Ibid) گردیده است و زمینه ساز احترام بیشتر میان آنان می شود
100 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
شرح و توصیف نمونههای تاریخی نارواداری اعمال شده در کشور خود
معلّمان در کلاس درس می توانند نارواداریهای اعمال شده تو سط کشور خود در خصوص
دیگر کشورها را شر ح، و نتایج ناگوار این نارواداری را مورد شرح و نقد قرار دهن د
. (UNESCO, 1994: p. 19)
آشناسازی بهتر و بیشتر دانش آموزان با اجتماعات و ادیان حاضر در منطقه ی محلّ تحصیل و زندگی
آشنایی با افراد و فرهنگهای مختلف و زدودن افکار نادرست و غلط در باب آ نها از
اذهان دانش آموزان باعث ارتقای نگرشهای انسانی نسبت به اعضای اجتماعات مختلف را
فراهم خواهد آورد. دان ش آموزان متعلّق به فرهن گهای مختلف در مدارس م ی توانند در
خصوص خانواده یا رسوم فرهنگی خود صحبت کرده، به منظور تأکید بر ای نکه هر گروهی
. (Agius & Ambrosewicz, 2003: p. دارای عقاید و سنَن خاص خود است( 10
خواندن کتابهایی که حاوی اطّلاعاتی در خصوص پی ش داوری، رواداری و تنفّ ر هستند، برای
دانش آموزان
کتابهای بسیاری در زمینههای فوق برای تمام سنین وجود دارند که م یتوان از
دانش آموزان خواست احساسات و نظریات خود را در باب آنها بیان کنند و از این طری ق، به
.(Ibid) اصلاح عقاید ناروادارانه و یا تقویت تفکّرات روادارانه در دانش آموزان کمک کنند
دادن اطّلاعات کافی و مناسب به والدین دانش آموزان
آشناسازی والدین با مصادیق نارواداری به منظور نهادین هسازی رواداری و اجتناب از
.(Ibid) رفتارهای ناروادارانه در محیط خانه
آموزش پرسنل مدارس
تمامی پرسنل مدرسه باید به منظور الگوسازی رواداری مورد آموزش قرار بگیرند و به محض
مشاهده ی رفتارهای ناروادارانه ی دانش آموزان وارد عمل شده و تذکّرات لازم را گوشزد کنن د. این
.(Ibid) آموزش از رانندگان سرویس مدارس تا معلّمان دروس فوق برنامه را در برمی گیرد
در کنار اصول مشروحه ی فوق، رعایت اصول اختصاری زیر نیز در این زمینه راهگشا خواهند بود:
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 101
الف) مسئول یت مدارس در آموزش رواداری یعنی اینکه مدارس باید خود را ملزم به آموزش و
اعمال رواداری بدانند.
ب) دید و برخورد مثبت در قبال قومیتها و نژادهای مختلف.
ج) آموزش تفکّر همهجانبه و کُلنگرانه.
د) تنظیم متدولوژی آموزشی بر مبنای فرهنگ های مختلف.
ه) تأکید بر مشابهتهای دانش آموزان در تمامی عرصهها.
و) مبارزه ی ج دی با تمامی مظاهر نژادپرستی.
ز) توجه عمده به مراودات بین فرهنگ های مختلف.
ح) به رسمیت شناسی ارزش و اهمیت فرهنگ های مختلف بدون نادیده گرفتن فرهنگ غال ب،
ا ما با تأکید بیشتر بر فرهنگ های مهاجر در شکلگیری فرهنگ غالب.
ط) گسترش همبستگی و پذیرش متقابل میان دانش آموزان.
به رسم ی تشناسی و تشویق به کارگیری زبان مادری تو سط دان شآموزان به منظور
ارزشدهی به این زبانها.
ی) توجه عمده به پتانسیل عم ده ی محتوای بسیاری از دروس ب ه خص وص انواع هنرها در
گسترش و ارج نهادن به فرهنگ های مختلف.
ک) ارتقای فعال یتهای میان فرهنگ های مختلف میان دانش آموزان به منظور آشنایی آنان با
فرهنگ های یکدیگر.
ل) ارتقای ارتباطات مؤثّر میان افراد بومی و غیر بومی در سطوح مختلف از مدارس گرفته تا
کُلّ جامعه.
م) گسترش هر چه بیشتر مهارت معلّمان و متولّیان مدارس به منظور پیاده سازی اصول مطروحه ی
فوق به نحو احسن.
ن) اطّلاعرسانی به والدین دانش آموزان به منظور اجتناب از پای هریزی و نهادین هسازی تبعیض
نسبت به سایر افراد و گروه های نژادی.
ق) آموزش پرسنل و کارکنان مدرسه از رانندگان سرویس مدارس تا مع ل مّ ان دروس فوق
.(Ratulea, 2007: p. برنامه، همه و همه به منظور الگوسازی رواداری در مدرسه ( 145
به منظور تعبی ه ی اصول فوق در برنام ههای آموزشی و در راستای تضمین احترام میان
(Multicultural Education) فرهنگ های مختلف در مدارس، سازمان یونسکو آم وزشِ چندفرهنگ ی
102 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
را در رأس برنامه های خود قرار داد. در ادامه به (Intercultural Education) و آموزشِ میان فرهنگی
بررسی مفهوم، اصول و نقش این نوع آموزش و نقش آن در ارتقای رواداری به منظور دستیابی به
صلح پرداخته می شود.
دوم: آموزش چندفرهنگی و آموزش مبتنی بر تعامل فرهنگی
آموزش میان فرهنگی و آموزش مبتنی بر تعامل فرهنگی امروزه جزو اصطلاحات متداول به
برنام ه ی » منظور ارتقای رواداری در مدارس با هدف دستیابی به فرهنگ صلح هستند. بند 36 از
اجرایی قطعنامه ی 5.6 ، مربوط به تصویب اعلامی ه ی رواداری و پیشنهادات مرتبط با پیگیری
1، ضمن تأکید بر نقش محوری آموزش رواداری در دستیابی به صلح « طرح اقدام سال رواداری
از ضرورت تعبیه ی اصول مبتنی بر آموزش چندفرهنگی و آموزش مبتنی بر تعامل فرهنگی در
برنامه های آموزشی مدارس به منظور ارتقاء، حقوق بشر، دموکراسی و پیاده سازی فرهنگ صلح
نام برده است. از این رو، در قسمت بعدی ضمن اشاره به مبانی، تعریف و نتایج این دو نوع از
آموزش به ارتباط آنها در نهادینه سازی رواداری به منظور دستیابی به فرهنگ صلح در مدارس
مورد بررسی قرار می دهیم.
1. مبانی آموزش مبتنی بر تعامل فرهنگی و چندفرهنگی
نکته ی اول اینکه مقصود از واژه ی فرهنگ در اصطلاحات چندفرهنگی و تعامل فرهنگی،
مجموع های از » مستفاد از مقدمه ی اعلامیه ی جهانی یونسکو در زمینه ی تنوع فرهنگی عبارت از
ویژگی های متمایز معنوی، مادی، فکری و احساسی که معرّف یک جامعه یا گروه اجتماعی
است و علاوه بر هنر و ادبیات مشتمل بر شیوه های زیستن، اشکال زندگی جمعی، نظا مهای
.« آموزشی، آداب و رسوم و باورها می باشد
نکته ی دوم در باب تعریف و هدف از آموزش است. کنفرانس جهانی یونسکو در زمین ه ی
آموزش با عنوان سهم (نقش) آموزش در توسعه ی فرهنگی 2 آموزش را اینچنین تعریف کرده
1. Implementation of 26 C/RESOLUTION 5.6, Concerning the Adoption of a
Declaration on Tolerance and Proposals Relating to a Follow-up Plan of Action for the
United Nations Year for Tolerance: Reported by the Director – General .
2. UNESCO International Conference on Education, 43rd Session, The Contribution of
Education to Cultural Development (1992).
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 103
آموزش ابزاری برای پیشرفت هم هجانب ه ی افراد انسانی و شرکت فعالانه در اجتماع » : است
.« می باشد
تعامل » و (Multiculturalism) « چندفرهنگی » نکته ی سوم در خصوص تعریف اصطلاحات
در عرصه ی آموزش می باشد. (Interculturalism) « فرهنگی
ترکیب چندفرهنگی، مبین تنوع سرشت افراد انسانی از نظر فرهنگی است. این مفهوم نه تنها
شامل تنوع موجود قومیتها و ملّیتهاست، بلکه مشتمل بر تنوعهای زبانی، مذهبی و اجتماعی
اقتصادی نیز می شود.
در مقابل، واژه ی تعامل فرهنگی مفهومی پویا است و اشاره به روابط و مناسبات در حال
کنوانسیون حفظ و ترویج » تغییر و تح ول میان گروه های فرهنگی دارد. تعامل فرهنگی مستفاد از
1 عبارت از موجود یت و تعامل عادلانه ی فرهنگ های مختلف و امکان « تنوع بیانهای فرهنگی
ایجاد بیانهای فرهنگی مبتنی بر گفتگو و احترام است.
نکته ی چهارم در خصوص این دو نوع از آموزش، ارتباط میان آن هاست. توضیح آ نکه تعامل
فرهنگی بر مفهوم چندفرهنگی به عنوان پی ششرط آن مبتنی اس ت و در نتیج ه ی تبادلات میان
.(UNESCO, 2006: p. فرهنگ های مختلف گفتگو در سطح منطقه ای، ملّی و بین المللی است( 12
نکته ی پنجم در این زمینه، ارتباط متقابل و دوسویه ی آموزش و فرهنگ است. از یک س و،
فرهنگ نقش سازندهای در شک لدهی محتوای آموزش و انتقال آن دار د؛ زیرا از یک سو
چهارچوبهای فکری، عملی، عقاید، نحوه ی اندیشیدن و احساسات همگی منبعث از فرهنگ
به عنوان مهم ترین عنصر شک لدهن ده ی تفکّ رات و اعمال اس ت و بنابرای ن، تمامی ب ازیگران
عرصه ی آموزش اعم از معلّمان، دانش آموزان، تدوینکنندگان برنامه های آموزشی و به طور
کلّی، تمام اعضای جامع ه اع م از خانواده، دوستان و همکارا ن تحت تأثیر محر کّها و
انگیزههای فرهنگی در انتقال آموزش و بیان مفاهیم آموزشی هستن د. در واق ع، تأثیر عمیق
نگرشها، اعتقادات و عقاید هر یک از بازیگران عرصۀ آموزش بر شک لدهی و بیان محتوای
آموزش به نقش غیر قابل انکار فرهنگ بر آموزش صحه می گذارد. از سوی دیگر، آموزش نیز
نقش بسیار مهمی در شکلگیری عناصر فرهنگ و به ویژه حفظ و نگهداری آنها دار د. بر این
.(Ibid) مبنا، فرهنگ بدون انتقال و غنابخشی آموزش در معرض نابودی قرار خواهد گرفت
1. UNESCO Convention on the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural
Expressions(2005).
104 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
نظر به تأثیرپذیری متقابل آموزش و فرهنگ، آموزش چندفرهنگی و آموزش مبتنی بر
تعامل فرهنگی به عنوان مهم ترین پیش شرط به منظور تأمین احترام به فرهن گهای مختلف،
تفاهم متقابل و تضمین همبستگی و ارتقای رواداری میان آ نها، ضرورت تعبی ه ی این نوع از
آموزش در برنامه های آموزشی مدارس مورد تأکید واقع شده است.
حال با توجه به مقدمه ی فوق، آموزش چندفرهنگی و میا نفرهنگی را م یتوان ای نگونه
آموزش چندفرهنگی عبارت است از آموزشی که تکثّر موجود در جوامع متن وع » : تعریف کرد
را به رسمیت می شناسد و میپذیرد. در این نوع از آموزش، نیازهای آموزشی اقلیت ها به دقّ ت
مورد توجه قرار می گیرد، ا ما اهداف آن محدود به آنها نمی شود.
آموزش چندفرهنگی، دانش آموزان را مهیای زندگی در جامعهای چندفرهنگی م ینمای د و
وابستگی متقابل میان گروه های مختلف قومی، مذهبی و فرهنگی را قبول می کن د و به رسمیت
میشناسد و میراث مشترک میان آنان را ارج م ینه د. این نوع از آموز ش، عناصر سطحی
فرهنگ مانند وقایع خاص، افسانهها و غذاها و عناصر عمیق آن نظیر اعتقادات، ارزش ها، افعال،
.(Agius & Ambrosewicz, 2003: p. 10) « تابوها و رازها را شامل می شود
ا ما آموزش میان فرهنگی چیزی بیش از پذیرش، به رسم ی تشناسی و ارج نهادن به
تفاوتهاست. این نوع از آموزش در تمامی روابط، مناسبات و مراودات میان افراد متعلّق به
فرهنگ های مختلف ساری و جاری است. آموزش میان فرهنگی بخشی از آموزش بین المللی به
منظور دستیابی به تفاهم و رواداری از طریق آموزش در زمینه ی هویت شخصی و ملّی، آموزش
پیرامون توافقات اقتصادی و صنعتی، آموزش برای شهروندی و در نهایت آموزش در خصوص
.(Ibid) جامعه ی جهانی است
2. اهداف و نتایج آموزش مبتنی بر تعامل فرهنگی و آموزش چندفرهنگی
با توجه به محتوا و مفهوم آموزش چندفرهنگی و مبتنی بر تعامل فرهنگی اهداف آن را
می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
آمادهسازی دانش آموزان به منظور زیستن در فضایی دموکراتیک ه مچنی ن فراهم آورد ن
امکان بحث و گفتگوی آزاد دانش آموزان در نهادینهکردن رواداری در بین دان شآموزان در
جایجای جهان و در نهایت همزیستی صلحآمیز آنان مؤثّر خواهد بود.
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 105
ارتقای درک و دریافت حس گشودگی و پذیرا شدن فرهنگ و تاریخ متفاوت دیگر افراد و
همچنین آشنایی با انسانیت مشترک یکدیگر، نیز در خصوص طُرُق مسالمت آمیز دفع اختلافات
و تعارضات در بین دانش آموزان.
زمینه سازی به منظور مطالعه در خصوص عناصر فرهن گهای مختلف نظیر سنَن، رسوم،
مذاهب، ارتباطات شفاهی و مکتوب که این امر موجبات کشف نکات مشترک فرهنگی و نیای
مشترک افراد مختلف می گردد و زمینه ساز احترام متقابل و در نهایت صلح را فراهم خواهد.
دستیابی به اهداف فوق مستلزم تعبیه ی آموزش چندفرهنگی و ب ه خص وص آموزش مبتنی بر
تعامل فرهنگی در برنامه های آموزشی، محتوای کتاب و دروس و دیگر ابزارهای آموزشی شامل
تکنولوژی در آموزش جدید به منظور تربیت شهروندانی نوعدوست و مسئول و آزاداندیش نسبت به
فرهنگ های دیگر و ارتقای توانایی دانش آموزان در ارج نهادن به ارزش آزادی، احترام به کرامت
انسانی و تفاوت ها و جلوگیری کردن از بروز و ظهور مظاهر نارواداری و یا ح ل آّنها به طُ رُق
.(UNESCO, 1991, op.cit: p. مسالمت آمیز می باشد ( 19
ویژگی های این نوع از آموزش در اسناد مختلف بین المللی با موضوع آموزش به طور صریح و
تلویحی مورد اشاره قرار گرفته است. از جمله ی این اسناد می توان به اعلامی ه ی جهانی حقوق بشر،
میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، اعلامیه ی حقوق کودک، کنوانسیون حقوق
کودک، کنوانسیون یونسکو علیه تبعیض در آموزش، توصیه نامه ی یونسکو در ارتباط با آموزش به
منظور درک بین المللی، همکاری و صلح و آموزش مرتبط به حقوق بشر و آزاد یهای اساسی،
کنوانسیون بین المللی در زمینه ی محو کلّیه ی اشکال تبعیض نژادی، اعلامی ه ی نارواداری، کنوانسیون
آموزش تخ صصی و فنّی، کنوانسیون بین المللی در خصوص حفاظت از حقوق کارگران مهاجر و
اعضای خانواده هایشان، کنوانسیون یونسکو در خصوص حفاظت و ارتقای تن وع بیا نهای فرهنگی،
اعلامیه ی تن وع فرهنگی و... اسناد فراوان منطقه ای، توصیه نام ه ها، تصویب نام هها و کنفران سهای
.(Ibid) بین المللی اشاره نمود
کثرت اسناد مختلف بی نالمللی و منطق های با محتوای ضرورت آموزش با هدف ارتقای
رواداری، احترام به حقوق بشر، همزیستی مسالم ت آمیز و صلح، حاکی از نقش اساسی و مه م
آموزش در دستیابی به اصول مطروحه ی فوق می باشد.
106 فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال پانزدهم، شماره 40 ، پاییز 92
نتیجه
در دهههای گذشته و به ویژه در سالهای اخیر افزایش نمودها و مظاهر نارواداری در سطوح
مختلف از قبیل نژادپرستی، قوم یتگرایی، یهودستیزی، اسلامهراسی، بیگان هستیزی، خصوم تهای
مذهبی و جنسی، ضرورت آموزش رواداری و تبلیغ آن میان افراد، گروه ها، جوامع و ملل را بیش از
پیش به مسألهای مه م و اساسی مب دل ساخته است.
متون بین المللی در زمینه ی حقوق بشر ضرورت ترویج رواداری را به منظور مبارزه با تمامی
اشکال نارواداری و همچنین حمایت از اقلیت ها و مهاجرین مورد توجه قرار می دهن د. کثرت و
تن وع بیان یهها، اعلامیهها، توصی هنامه، کنوانسیو نها در محکومیت مظاهر متفاوت نارواداری
نشاندهنده ی توجه خاص جامعه ی بین المللی در این راستا می باشد. ا ما این ابزارهای قانونی تنها
بر رفتارهای خارجی افراد که با ملزومات رواداری در تضاد هستند، تمرکز م ییابن د. این در
حالی است که رواداری واقعی را نمی توان با هنجارهای قضایی تحمیل نمود. این مس أله اهمیت
آموزش رواداری به ویژه در سنین کودکی را به موضوعی اساسی مب د ل کرده اس ت، چرا که
نگرشها و مظاهر نارواداری که عمدتاً نشأت گرفته از تفکّ ری است که افراد ایدئولوژی و
عقاید خود را برتر از دیگران میدانند، در سنین آغازین تولّد کودک ش کل گرفته است و در
روند اجتماعی شدن کودک از خانواده تا مدرسه و دانشگاه در وی نهادینه می شود. از آنجایی
که بخش اعظم روند اجتماعی شدن افراد در مدارس صورت می گیرد، مدارس نقش غیر قابل
انکاری در توسعه ی ایدههای روادارانه و ارج نهادن و احترام به کرامت انسا نی تمامی افراد
دارند. مدارس نه تنها فعال یتهای اجتماعی روزان ه ی دان شآموزان را تمشیت م یکنند، بلکه
ضمن آمادهسازی آنان برای آیند ه، آمال، آرزوها و رؤیاهای آنان را نیز شکل م یدهن د.
همچنین مدارس نقشی تعیینکننده بر طرحریزی آینده ی دانش آموزان برای دستیابی آنان به
اهداف اجتماعیشان دارد. به همین منظور آموزش و پروش باید حاوی دو نکته ی کلیدی باشد:
1) مبارزه با تعصباتی که به تبعیض میانجامد. 2) گسترش تفاهم، دوستی و ب ه ویژ ه رواداری در
میان ملّت ها و گروه های نژادی و قومی.
از سوی دیگر، برنامه های آموزشی با هدف نهادینه کردن رواداری در بین دانش آموزان به
منظور همزیستی صلحآمیز میان آنان مؤثّر خواهد بو د، چرا که بخش اعظمی از مناقشات و
اختلافات در زمینههای مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و غیره که تهدیدکنن ده ی صلح به
شمار میروند، در اثر ناآگاهی و عدم آشنایی فرهنگ های مختلف با یکدیگر است. مطالعه در
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 107
خصوص عناصر فرهنگ های مختلف نظیر سنَن، رسوم، مذاهب، ارتباطات شفاهی و مکتوب،
جشنه ا، اعیا د، سوگوار یها و امکن ه ی فرهنگی و مذهبی یا موز هها در این زمینه بسیار
کمککننده هستند. این امر موجب کشف نکات مشترک فرهنگی و نیای مشترک اف راد
مختلف می گردد و زمینه ساز احترام متقابل و نهایتاً صلح را فراهم خواهد آورد.
ارج نهادن به تنوع، توانایی زندگی کردن و اجازه ی زندگی دادن به دیگران، توانایی اختیار
کردن عقاید فردی و در عین حال، به رسمیت شناسی دیگران در پایبندی به عقاید خود، توانایی
استفاده از حقوق و آزادی های فردی بدون تجاوز کردن به حقوق و آزاد یهای دیگران،
رواداری را به عنوان ارزش و فضیلتی اخلاقی به عنوان پایه و اساس حقوق بشر و دموکراسی و
در نهایت، دستیابی به صلح و در مقابل، نارواداری را در جوامع چندقومیتی، چندمذهبی یا
چندفرهنگی به عنوان سرمنشأ نقض حقوق جهان شمول بشری، خشونت و مخاصمات مطرح
می نماید.
کثرت اعلامی ه ها، کنوانسیو ن ها، تصوی ب نام ه ها، توصی ه نام هها و برنام ههای آموزشی
سازمان های بین المللی به ویژه سازمان یونسکو در باب ضرورت آموزش رواداری و تدوین
برنامه های درسی و عملی در نهادهای مختلف آموزشی در این باب حکایت از توجه روزافزون
جامعه ی بین المللی به نقش سازنده ی آموزش رواداری در ارتقا حقوق بشر و دستیابی به صلح
دارد. اشارات موجود در اسناد مختلف بین المللی ب ه ویژه اعلامی ه ی اصول رواداری و برنامه و
طرح اقدام صلح به عنوان اسناد پایه، حکایت از ضرورت و اهمیت آموزش و تفوق آن بر سایر
الزام ها و هنجارهای قانونی دارد. به همین منظور، مستفاد از بند 4 ما د ه ی 4 اعلامی ه ی اصول
رواداری، آموزش معلّمان، مواد آموزشی، محتوای دروس، کتا ب های درسی و مواد دیگر
آموزشی باید حاوی نکات و ارزش هایی به منظ ور تربیت شهروندانی با احساس مسئولیت و
همبستگی و پذیرش و گشودگی در قبال فرهنگ های مختلف و احترام به کرامت انسانی تمامی
افراد باشد. رسیدن به این مرحله گامی اساسی در نهادین هسازی رواداری است که مستلزم
تلاش های مستمر در عرصه ی بین المللی و ملّی به ویژه در عرصه ی آموزش می باشد.
چرا رواداری؟ کندوکاوی در معنای یک ترم و برابر نها ده ی آن » ،( - آشوری، داریوش، ( 1385 مجلّه ی رواداری، شمارة اول.
- پوپر، کار ل، ( 1380 )، جامعه ی باز و دشمنانش، ترجمه ی عزّتا... فولادوند، تهران، انتشارات خوارزمی.
- جهانبگلو، رامین، ( 1386 )، تفاوت و تساهل، تهران، نشر مرکز.
- ژاندرون، ژولی سادا، ( 1382 )، تساهل در تاریخ اندیشه ی غرب، ترجمه ی ع باس باقری، تهران، نشر نی.
- سیمونیدس، جانوس، ( 1383 )، حقوق بشر: ابعاد نوین و چالشها، جلد دوم، ترجمه ی دکتر
محمدعلی شیرخانی، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشکده ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
- ضیایی بیگدلی، محمدرضا، ( 1385 )، حقوق بین الملل عمومی، تهران، انتشارات گنج دانش.
- قربانی دهناری، احد، ( 1392 )، رواداری: روند شک لگیری، ژرفش و نهادینه شدن آن در غر ب، گوتنبرگ، نشر ماز.
پایان نامه ی کارشناسی ار د، ،« ترجمه ی رساله ی نامهای در باب تساهل » ،( - گلشاهی، کریم، ( 1376
تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
مهر نامه، ،« آموزش حقوق بشر از منظر نظام بی نالمللی حقوق بش ر »،( - نیاورانی، صاب ر، ( 1389
شماره ی هفتم، سال اول
- وکیل، امیر ساعد، ( 1383 )، حقوق بشر، صلح و امن یت بین المللی، تهران، مجمع علمی و فرهنگی مجد.
انگلیسی
- Agius, Emmanuel & Ambrosewicz, Jolanta. (2003), Towards a Culture of
Tolerance and Peace, International Bureau for Children’s Rights.
- Fiala, Andrew.(2005), Tolerance and Ethical Life, British Library Cataloguing.
- Heyd, David.(1996), Toleration: An Elusive Virtue, Princeton, NJ: Princeton University.
- Symonides, Janusz, The United Nations System Standard - Setting Instruments
and Programmes to Combat Racism and Racial Discrimination, United to Combat
Racism: Dedicated to the World.
- “Conference against Racism, Racial Discrimination, Xenophobia and Related
Intolerance”, UNESCO, 2001.
- Tolerance; the Threshold of Peace: A Teaching/Learning Guide for Education
for Peace, Human Rights and Democracy. UNESCO.
- UNESCO. (1991), Peace Is in Our Hands, Paris: UNESCO Publishing.
- ________. (2006), “Guidlines on Intercultural Education, Section of Education
for Peace and Human Rights, Division for the Promotion of Quality Education”,
Education Sector.
- Walzer, Michael. (1997), On Toleration Castle Lectures in Ethic, Politics, and
Economics, Yale University Press.
- Williams, Melissa s. & Waldron, Jeremy. (2008), Toleration And Its Limits, New York University Press.
1. Articles
- Corneo, Giacomo & Jeanne Olivier. (2007), “A Theory of Tolerance”, CESIFO Working Paper, No.1941.
- Ellwood, Charles. (2008), “Intolerance”, Aarhus University, Department Of
Political Science.
- Forst, Rainer. (2012), “Toleration”, the Stanford Encyclopedia of
Philosophy (Summer 2012 Edition), Edward N. Zalta (Ed.)
- Hossain, Kamal. (1997), “The Right to a Culture of Tolerance”, the
commonwealth Human Rights Intiative.
- Hughes, Edel & Cavanaugh, Kathleen, “The Right to Peace”, Edited by K.M.
Smith, Rhona & Anker, Christien.
- Mushakoji, Kinhide. (2004), “The Phenomenon of Xenophobia in Relation to
Racism and Racial Discrimination”, Struggle against Discrimination, UNESCO.
2. Documents
- Charter of the United Nations (1945), Available at:
http://www.un.org/en/documents/charter/index.shtml
- Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious
and Linguistic Minorities. Adopted by General Assembly Resolution 47/135 of 18 -
-December 1992, Available at: http://www.un.org/documents/ga/res/47/a47r135.htm
- World Conference on Human Rights: Vienna Declaration and Programme of
Action (1993). A/CONF.157/23. Available at:
http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/%28symbol%29/a.conf.157.23.en
- Declaration of Principles on Tolerance, Adopted on 16 November 1995, the 50th
anniversary of the signature of UNESCO's Constitution. Available at:
- Universal Declaration on Cultural Diversity, Adopted by the 31st session of the
UNESCO General Conference - Paris, 2 November 2001. Available at:
http://www.unesco.org/most/rr4dec81.htm
- Constitution of the United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization.
Adopted in London on 16 November 1945 and Amended by the General Conference at
its Second, Third, Fourth, Fifth, Sixth, Seventh, Eighth, Ninth, Tenth, Twelfth, Fifteenth,
Seventeenth, Nineteenth, Twentieth, Twenty-first, Twenty-fourth, and Twenty-fifth
Sessions. Available at: http://www.icomos.org/unesco/unesco_constitution.html
- Declaration on the Elimination of All Forms of Intolerance and of Discrimination
Based on Religion or Belief. General Assembly Resolution 36/55 of 25 November
1981. Available at: http://www.unesco.org/most/rr4dec81.htm.
- Plan Of Action For The United Nations Decade for Human rights Education
(1994). Available at: http://www.un.org/documents/ga/res/49/a49r184.htm
- Resolution 60/160 Adopted by the UN General Assembly: Effective Promotion of
the Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious
and Linguistic Minorities. Available at: http://daccess-dds - - - ny.un.org/doc/
UNDOC/GEN/N05/497/20/PDF/N0549720.pdf?OpenElement
- Declaration of Principles of International Cultural Cooperation. Adopted on 4
November 1966 by the General Conference of UNESCO at its Fourteenth Session
held in Paris. Available at:
http://portal.unesco.org/en/ev.php.URL_ID=13147&URL_DO=DO_TOPIC&U RL_SECTION=201.html
- Resolution 35/200 Adopted by the UN General Assembly: Measures to be Taken
Against Nazi, Fascist and Neo- Fascist Activities and all Other Forms of Totalitarian
Ideologies and Practices Based on Racial Intolerance, Hatred and Terror (1980).
A/RES/35/200. Available at: http://www.un.org/documents/ga/res/35/a36r200.htm
- Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide.
Approved and proposed for Signature and Ratification or Accession by General
Assembly Resolution 260 A (III) of 9 December 1948. Available at:
http://www2.ohchr.org/english/law/Genocide.htm
- Outcome Document of the Durban Review Conference. A/CON.211/8. Availableat:
- Resolution 64/47 Adopted by the UN General Assembly: Inadmissibility of
Certain Practices that Contribute to Fuelling Contemporary forms of Racism, Racial
Discrimination, Xenophobia and Related Intolerance. A/RES/64/47. Available at:
http://www2.ohchr.org/english/issues/Racism/Rapporteur/docs/A-64-47.pdf
- Durban Declaration and Programme of Action adopted by the World Conference
against Racism, Racial Discrimination, Xenophobia and Related Intolerance, held in Durban,
- South Africa, from 31 August 8 September 2001. Available at
http://www.un.org/WCAR/durban.pdf
United Nations Declaration on the Elimination of All Forms of Racial
Discrimination. Proclaimed by General Assembly resolution 1904 (XVIII) of 20 November 1963.
Available at: http://www2.ohchr.org/english/law/cerd.htm
- International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination. Adopted and Opened for Signature and Ratification by General
Assembly resolution 2106 (XX) of 21 December 1965. Available at:
http://www2.ohchr.org/english/law/cerd.htm
- Intergovernmental Conference on Education For International Understanding, Co-
Operation And Peace And Education Relating To Human Rights and Fundamental
Freedoms, With a View to Developing a Climate of Opinion Favorable to the
Strengthening of Security And Disarmament (1983). Available at:
http://unesdoc.unesco.org/images/0005/000546/054642eb.pdf
- Resolution 60/144 Adopted by UN General Assembly: Global Efforts for the
Total Elimination of Racism, Racial Discrimination, Xenophobia and Related
Intolerance and the Comprehensive Implementation of and Follow-up to the Durban
Declaration and Programme of Action. Available at:
http://www.Undemocracy.com/A-RES-60-144.pdf
- Declaration Regarding Intolerance - A Threat to Democracy (Adopted by the
Committee of Ministers on 14 May 1981 at its 68th Session). Available at:
http://wcd.coe.int/wcd/ViewDoc.jsp?id=682325
- Resolution 51/101. Adopted by UN General Assembly: Culture of Peace.
A/RES/51/101. Available at:
http://www.Undemocracy.com/A-RES-51-101.pdf
- Declaration of the Rights of the Child. UN General Assembly Resolution
1386(XIV), 1959. 14 U.N. GAOR Supp. (No. 16) at 19,U.N. Doc. A/4354. Available
at: http://www.cirp.org/Library/ethics/UN-Declaration
- Convention on the Rights of the Child. Adopted and Opened for Signature,
Ratification and Accession by General Assembly Resolution 44/25 of 20 November
1989. Available at: http://www2.ohchr.org/English/Law/crc.htm
- Resolution 60/166.Adopted by UN General Assembly: Elimination of All Forms
of Intolerance and of Discrimination Based on Religion or Belief. A/RES/60/166. Available at:
http://daccessddsny.
un.org/doc/UNDOC/GEN/N05/497/56/PDF/N0549756.pdf?OpenElement
- Organization for Security and Co-operation in Europe 6 December
2005.Ministerial Council. Decision No. 10/05. Tolerance and Non-Discrimination:
Promoting Mutual Respect and Understanding. MC.DEC/10/05. Available at: http://www.osce.org/mc/17462
- Resolution 50/173.Adopted by UN General Assembly: United Nations Decade
for Human Rights Education: Towards a Culture of Peace. Available at:
- Council of Europe, “Religious Tolerance in a Democratic Society”, Parliamentary
Assembly, Recommendation 1202(1993), Available at: http://assembly
.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta93/EREC1202.htm
- Convention (N 169) concerning Indigenous and Tribal Peoples in Independent Countries(1989). Available at:
http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/convde.pl?C169
- UNESCO Recommendation Concerning Education for International
Understanding, Cooperation and Peace and Education Relating to Human Rights
and Fundamental Freedoms. Adopted by the General Conference at its
Eighteenth Session, Paris, 19 November 1974. Available at:
http://www.unesco.org/education/nfsunesco/pdf/Peace_e.pdf
- Declaration on the Promotion among Youth of the Ideals of Peace, Mutual
Respect and Understanding between Peoples. Proclaimed by General Assembly
resolution 2037 (XX) of 7 December 1965. Available at:
رواداری(تلورانس) در نظام بین المللی حقوق بشر 113
http://www.essex.ac.uk/armedcon/story_id/000316.html
- Declaration on the Role of Religion in the Promoting of a Culture of Peace.
Organized by UNESCO, took place in Barcelona from 12 to 18 December, 1994.
Available at: http://www.unesco.org/cpp/uk/declarations/religion.pdf
- Resolution 64/174. Adopted by UN General Assembly: Human Rights and
Cultural Diversity. A/RES/64/174. Available at: http://daccess-dds- ny.un.org/doc/
UNDOC/GEN/N09/472/27/PDF/N0947227.pdf?OpenElement
- Declaration and Programme of Action on a Culture of Peace. Adopted by the
General Assembly , 6 October 1999, A/RES/53/243, Available at:
http://www.unhcr.org/refworld/docid/3b00f54e0.html
- Yamoussoukro Declaration on Peace in the Minds of Men, 26 June-1 July 1989. Available at: http://www.unesco.org/cpp/uk/Declarations/Index.html
- The French Declaration of Rights of Man and the Citizen of August 26 (1789).
Available at: http://avalon.law.yale.edu/18th_century/rightsof.asp
- Final Act of the International Conference on Human Rights, Tehran, 13 May
1968. Available at: http://www.unhcr.org/refworld/docid/3ae6b36f1b.html
- An Agenda for Peace: Preventive diplomacy, peacemaking and peace-keeping:
Report of the Secretary-General. Available at:
http://www.unrol.org/doc.aspx?n=A_47_277.pdf
- Declaration on the Elimination of Violence against Women, 20 December
1993, A/RES/48/104, Available at: http://www.unhcr.org/refworld/docid /3b00f25d2c.html
- Convention on the Elimination of All forms of Discrimination against Women.
Adopted by the UN General Assembly on 18 December 1979 (Resolution 34/180).
Available at:http://www.hrweb.org/legal/cdw.html.__
)