نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشجوی دکتری حقوق بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران
چکیده
ایجاد نظم و مقررات برای نظارت بر فعالیت های دولت ها در فضای ماوراء جو نقش حیاتی دارد. در اواخر سال 1960، فعالیت های فضایی از هیچ ارزش نظامی برخوردار نبود، اما امروزه، حداقل 75 درصد از اشیاء پرتاب شده به فضا با هدف تامین نیازمندی های بخش نظامی انجام می گیرد. بدون شک، فعالیت نظامی در فضا احتمال بروز جنگ را افزایش می دهد. در چند دهه اخیر، برخی کشورها، نظامی سازی فضا و به تبع آن استفاده از تسلیحات فضاپایه را به عنوان بخشی از استراتژی امنیت ملی خود در اولویت قرار داده اند که این روند موجبات تهدید و نقض صلح و امنیت را فراهم می سازد. هنجارهای حقوقی موجود نتوانسته از استقرار و کاربرد تسلیحات فضاپایه غیرمتعارف جلوگیری نماید. هدف اصلی این تحقیق پاسخ به این سوالات است که تسلیحات فضایی از منظر حقوق بین الملل از چه جایگاه و ویژگی برخوردارند؟ آیا استفاده از تسلیحات فضاپایه تدافعی و متعارف توجیه پذیر است؟ آیا کاربرد تسلیحات فضاپایه اصل «استفاده صلح آمیز» را نقض نمی کند؟ قواعد حقوق بین الملل موجود از ضمانت اجرایی کافی برای خلع سلاح در فضا برخوردار می باشد؟ نتایج تحقیق نشان می دهد که هنجارهای حقوقی موجود برای ایجاد ممنوعیت تسلیحات فضاپایه، نیازمند بازنگری و اصلاح می باشد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Forum Prorogatum before the International Court of Justice: The Djibouti v. France Case (2008)
نویسنده [English]
- Mohammad Reza Hoseini
چکیده [English]
One of the aspects of international law for peaceful settlement of legal
disputes is the consent of parties to the jurisdiction of international court
of justice (ICJ). In this regard, the way this consent will be presented, is
not important. By taking into account of this rule and jurisprudence of ICJ
and short comings of statute of the court, there must be some other
jurisdictions which are beyond those ones anticipated in the statute of the
international court of justice (ICJ). For these reasons,there is another kind
of jurisdiction which is called "Forum Prorogatum",in rules of the court.
According to this kind of jurisdiction, the respondent can informimpliedly
or expressly the court about its consent.Even after,filing an application by
defendant in the registry of the court. It can be done impliedly by taking
an action or participation in hearing without any objections or explicitly
by sending a letter in this regard to the court. This kind of jurisdiction at
first applied by [PCIJ] in the case of Mavrommatis Palestine concessions
(Greece/ United Kingdom) and gradually finds its place in jurisprudence
of the court. In a way that nowadays becomes a usual way of filling an
application in registry of the court for exercising its jurisdiction. we will
consider the latest judgment of court in case concerning "Certain
Questions of Mutual Assistance in Criminal matters" (Djibouti /France) 4
June 2008 in this essay and discuss its challenges.
کلیدواژه‌ها [English]
- Consent
- Jurisdiction
- international court of justice
- Permanent Court of International Justice
- Forum Prorogatum
- Jurisprudence
- Sovereignty
- International Courts
مقدمه
پرتاب اولی ن ماهواره (اسپتنیک 1) در 1957 و قدم گذاشتن انسان بر روی ماه، موجب توس عۀ
فناوری های فضایی در دوران جنگ سرد شد و این امکان را فراهم نمود تا دو کشور رقیب (آمریکا
(Mushkat, 1984: و شوروی) از فضا به عنوان یک واسطه برای مقاصد نظامی استفاده نماید .( 65
استفاده از سامانه های فضایی و سازماندهی آن در بدنه قوای مسلح کشور، قدرت نظامی آنها
را افزایش می دهد. در شرایط صلح سامانه های فضاپایه نقش نیروی بازدارنده مهمی را با زی
می کنند و در وضعیت فوق العاده سبب افزایش توان رزمی نیروهای نظامی شده و برای شناسایی
مراکز حیاتی، ارزیابی استعداد قوا و وضعیت آرایش تجهیزات دشمن به کار می روند.
استفاده از ماهوارههای نظامی برای شناسایی، ارتباطات و ناوب ری، اقدام تلاف یجویان ه علیه
آنها و توسعه سلاحهای ضد ماهواره ای و در نهایت، توسعه سیست م ها ی جدی د بر ای موش ک
م ی باشن د. از ای ن رو، وابست گی نظا می به « نظا می سازی فض ا » رهگیر بالستیک مصادیقی از
تجهیزات فضایی تا حدی افزایش یافته که امروزه از هر سه پرتا ب ماهوار ه، دو مور د آن در
خدمت اهداف نظامی قرار دارند، به همین دلیل تهدید به زور و یا توسل به جنگ از طریق فضا
در حال گسترش است. برای مثال؛ 75 درصد از ماهوار هه ای آمریکا ، شور وی و چ ین که تا
.(Jasani, 1984: کنون پرتاب شده اند، اهداف نظامی را پوشش می دهند ( 351
از طرف دیگر، ظرفیت های قانونی موجود برای متوقف کردن گسترش تسلیحات نظامی در
فضا ناکافی به نظر می رسد، چرا که در اسناد حقوق ی ب ین المللی تنها استقرار و کاربرد انوا ع
ه ر » خاصی از تسلیحات فضاپایه (کشتار جمعی و هسته ای) منع شده است. این به معنا است که
برداشت ها و تفسیرهای .(Vereshchetin, 1982: 153) « چیزی که ممنوع نیست، مجاز است
متفاوت از عبارت فوق، باعث ایجاد تردیدهایی در خصو ص مشروعیت یا عدم مشروعی ت
استقرار و کاربرد برخی تسلیحات متعارف و تدافعی گردیده است. از این رو مهم ترین مسئل های
که ذهن محقق را به خود معطوف نموده، همین موضوع اس ت. در این راستا، این ت حقیق با
استفاده از روش تحلیلی–توصیفی در پی یافتن چارچوب حقوقی منع کننده استقرار و کاربرد
تسلیحات فضاپایه است تا بتوان در جهت رسیدن به آرما نه ای بشری که همانا دستیابی به
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 195
جهانی عاری از سلاح و تحکیم صلح و امنیت ب ین المللی است، گام موثری را بردار د. طرح
سؤالات زیر می تواند ما را در بهتر روشن شدن موضوع و رسیدن به این اهداف کمک نماید:
1) تسلیحات فضایی از منظر حقوق بین الملل از چه جایگاه و ویژگی برخوردارند؟
2) آیا استفاده از تسلیحات فضاپایه تدافعی و متعارف توجیه پذیر است؟
را نقض نمی کند؟ « استفاده صلح آمیز » 3) آیا کاربرد تسلیحات فضاپایه اصل
4) قواعد حقوق بین الملل موجود از ضمانت اجرایی کافی برای خلع سلاح در فضا
برخوردار می باشد؟
برای پاسخ به سؤالات فوق و تبیین فرضیه (ناکارآم دی هنجارهای حقوقی منع تسلیحات
فضاپایه)، در ابتدا باید چارچوب مفهومی و تعاریف عملیاتی عبارات و مفاهیم روشن گردد.
1. چارچوب مفهومی و تعاریف عملیاتی
احصا قواعد و مقررات حقوقی حاکم بر استعمال انواع تسلیحات فضایی نیازمند بررسی مقررات
حقوق بین الملل عام ازجمله اصول و مبانی مندرج در منشور ملل متحد، قواعد عرفی، قواعد حقوق
بشردوستانه، نظریه علمای حقوق میباشد که به طور اجمال به آن پرداخته شده اس ت. اما، تمرکز
محقق بر تبیین هنجارها و قواعد حقوقی خاص است که، منحصراًَ به موضوع خلع سلاح، تحدید و یا
ممنوعیت تسلیحات فضایی، و کاهش آثار آن بر محیط زیست م یپرداز د. از هم ین رو، در این
تحقیق، اسناد حقوقی که متضمن قواعد و مقرراتی برای کاهش و منع تسلیحات فضایی باشد، تحلیل
شده است. ولی، در مواردی که هنجار حقوقی خاصی وجود نداشته، سعی شده با تفسیر و تعمیم
مقررات موجود، خلأ های حقوقی پوشش داده شود. یکی از چال ش های مهم حقوق فضا، فقدان
تعریف و مفاهیم روشن است. نویسنده برخی از عبارات و اصطلاحات بکار رفته در این نوشتار را با
ارائه نموده است: « تعاریف خودساخته » استفاده از اسناد موجود در قالب
فضای ماوراء جو: محدوده ای است که متعلق به تمام بشریت بوده و شامل تمامی اجرام
سماوی و فضای مابین آنها و همچنین مدارات اطراف آنها می باشد.
اعمال فشاری خارج از قواعد معمول حقوق » : اقدام تلاف یجویان ه: عبارت است ا ز
.« بین الملل، به وسیله یک دولت به دنبال اعمال نامشروع دولت دیگر
تسلیحات فضاپایه(فضایی): کلیه ادوات، تجهیزات و اشیائی که به منظور حمله و یا دفاع در
مقابل تهدیدات فضایی مورد استفاده قرار میگیرد و طبق قواعد حقوق بشر دوستانه در چارچو ب
ابزار و وسایل رزم محسوب می شود. تسلیحات انرژی محور، هسته ای، کشتار جمعی، ضد
ماهواره ای و... در شمار این طبقه بندی قرار می گیرند.
196 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
تسلیحات کشتار جمع ی: سلا حهای کشتار جمعی شامل سلا حهای انفجاری اتمی،
سلاح های حاوی مواد رادیو اکتیو، شیمیایی و سلاح های کشنده بیولوژیکی، و هر نوع سلاح
توسعه یافته که آثار تخریب کنندگی آن، مشابه بمب اتمی باشد.
دولت های فضایی: دولت هایی هستند که امکانات و فناو ریه ای لازم برای دسترسی،
ورود، حضور، اکتشاف و استفاده از فضا را دارند. مانند ایالات متحده، روسیه، چین، فرانسه،
هند، اسرائیل و ایران.
نظامی سازی فضا: روندی است که طی آن، دولت های فضایی تسلیحات فضایی خود را در
مدارات اطراف زمین و یا سطح اجرام آسمانی نصب و مستقر م یسازن د. این رویکرد اصل
را مخدوش مینماید. « استفاده صلح آمیز از فضا »
خلع سلاح فضا: تلاش برای کاهش و یا امحاء انواع تسلیحات فضاپایه در فضای ماوراء جو.
2. انواع تسلیحات فضاپایه
پس از پایان جنگ جهانی دوم، رقابت تسلیحاتی در راستای دستیابی به توازن قدرت همواره در
دستور کار دو ابرقدرت (شرق و غرب) بوده است. یکی از حوزه هایی که توجه آنها را به خود
معطوف کرد، فضای ماوراء جو بود، که در مدت کوتاهی انوا ع تسلیحات متعارف و
غیرمتعارف در آن مستقر شد. این روند باعث شد تا توجه سایر دول ته ا نیز جلب شود و
اقدامات لازم را برای حفظ امنیت ملی خود در این حوزه انجام دهند. 1
در دوران جنگ سرد، مسکو و واشنگتن طرح های برای انتقال تجهیزا ت نظامی فض اپایه و
استقرار آنها در مدار زمین برای حمله به اهداف مورد نظر و بمباران خاک دشمن را در دستور
کار خود قرار دادند. به منظور مشروعیت بخشیدن به این اقدامات، بر آن شدند تا با ارائه تفاسیر
موسع از اسناد حقوقی فضا، برخی از تسلیحات را از دایرة شمول ممنوعیت آنه ا خارج سازن د.
برای درک بهتر موضوع، در اینجا لازم است اشاره کوتاهی به انواع تسلیحات فضاپایه و
ویژگی های فنی آنها داشته باشیم:
1-2 . سلاح های کشتار جمعی
به سلاح های هسته ای، رادیولوژی، باکتریولوژیک و شیمیایی و « سلاح های کشتار جمعی » واژة
هرگونه تسلیحاتی که از قدرت تخریبی بالایی برخوردار باشد، اطلاق می شو د. در تعریفی که
1. برای مثال ژاپن در سال 2008 اجازه استفاده نظامی از فضا را صادر کرد که تابوی توسل به زور را حتی
در کشورهای رسما صلح طلب شکست.
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 197
سلاح های کشتار جمعی باید » : مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1979 ارائه کرد تصریح شد
به گونه ای تعریف شود که شامل سلاح های انفجاری اتمی، سلاح های حاوی مواد رادیو اکتیو،
شیمیایی و سلاح های کشنده بیولوژیکی، و هر نوع سلاح توسعه یافته که آثار تخری بکنندگی
1 تعریفی مشابه این عیناًَ در قطعنامه کمیسیون خلع .« آن مشابه بمب اتمی باشد را شامل گردد
سلاح سازمان ملل ( 1948 ) نیز قید گردیده است.
« جمع ی » و « کشندگ ی » ، « تسلیحا ت » شناسایی سلاح های کشتار جمعی تابع توص یف عبارت
به آن اطلاق گردد، « جمع ی » است. این که چه تعداد از جمعیت باید وجود داشته باشد تا واژه
به انواع مختلف « تسلیحا ت » ؛ خود سؤال اساسی است؟ در پاسخ به این سؤالات می توان گفت
را، باید در « کشندگ ی » تقسیم بندی می شود، که در ادامه به آن م ی پردازی م. اما، مفهوم عبارت
نیز تابع تفسیری است که بستگی به اندازه، « جمعی » جستجو کرد. معنای « میزان تخریب کنندگی »
قدرت تخریب » حجم تلفات و میزان استفاده از این تسلیحات دارد. در مجموع، می توان گفت
معیار قابل قبولی، برای تفکیک سلاح های کشتار جمع ی از تسلیحات متعارف اس ت. « کنندگی
کاربرد این نوع تسلیحات در معاهدات فضایی به صراحت ممنوع اعلام شده است. 2
2-2 . تسلیحات هسته ای
سلاح های هسته ای طیف بسیار وسیعی از تسلیحات اعم از زمینی و فضایی را در بر می گیرد که
مجال پرداختن به آنها نیست. اما، درباره مشروعیت یا عدم مشروعیت قانونی به کار گیری سلاح
اتمی اختلاف نظر وجود دارد. هر چند اکثر صاحب نظران رأی به عدم مشروعیت کاربرد آن
داده اند. با این وجود، برخی از علماء، مانند "شوارتزنبرگ ر" کاربرد آنه ا را در وض عیت های
خاص مانند دفاع مشروع، حالت ضرورت، حق حفاظت و پیشگیری از حملا ت احتمالی را
پذیرفته اند. در عمل، استعمال تسلیحات اتمی به عنوا ن اقدام تلاف ی جویانه در نظریه علماء
16 ). مه م ترین سند حقوقی من ع کننده کاربرد این گونه : پذیرفته شده اس ت(رسو، 1369
تسلیحات، معاهده فضا (ماده 4) است، که در ادامه به تفصیل به آن می پردازیم.
3-2 . تسلیحات بیولوژیک
در زمان حاضر، کشورهایی که اقدام به تولید و انبار جن گافزارهای حاوی مواد شیمیایی و
باکترولوژیک می کنند، اقدامات خود را بر اساس دکترین بازدارندگی توجیه م ی کنن د. با این
1 .Committee on Disarmament documents: CD/31 and CD/32, 9 July 1979.
2. ماده 4 معاهده فضا
198 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
وجود، پروتکل ژنو 1925 به صراحت استفاده از تسلیحات شیمیایی و باکترولوژیک را ممنوع
اعلام داشته است. 1
مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز نگرانی خود را در مورد جنگ افزاره ای شیمیایی و
باکترولوژیک در بیست و سومین اجلاس خود، ابراز داشت. در سال 1971 کمیته خلع سلاح،
پیش نویس کنوانسیون ممنوعیت تولید، گسترش و انبار کردن جنگ افزارهای شیمیایی،
میکروبی و سمی(بیولوژیک) را به مجمع عمومی ارائه نمود. این اولین سندی است که انهدام
تمامی سلاح های موجود بیولوژیکی را در سطح جهان خواستار گردیده است. 2
با توجه به آثار وحشتناک جنگ افزارهای شیمیایی و باکتریولوژیک بر جمعیت وسیعی از
مردم و مخالفت جامعه جهانی ب ا تولید و گسترش آن، در سال ه ای اخیر، نوع خاصی از
می نامند- تولید شده اس ت. 4 « انسانی » 3 _که آن را (CBW) تسلیحات شیمیایی و باکترولوژیک
این نوع جنگ افزارها باعث مرگ نم ی شو د. اما، موقت اًَ موجب ناتوانی هدف و یا قربانی
.(Ogunbanwo, 1975: می گردد ( 92
شیوه های خصمانه محیط زیست » در این راستا ، کنوانسیون سال 1977 در خصوص
دس تکا ری تعمدی » 5، به موضوع ممنوعیت استفاده نظامی و یا هرگونه استفاده از « تغییریافته
م ی پرداز د. 6 نکته مهم این است که مفاد « فرایندهای طبیعی برای مقاصد نظامی یا خصمان ه
اما در خصو ص .(Nandasiri, 1999: کنوانسیون در فضای ماوراء جو نیز، قابل اعمال است ( 114
اینکه چه نوع تسلیحات فضایی در شمول این ممنوعیت ها قرار می گیرند، تردید وجود دارد.
4-2 . تسلیحات لیزری و تشعشعی
ممنوعیتکاربرد سلاح های لیزری در فضا مبنای حقوقی خود را بر این واقعیت استوار ساخت ه است
که تسلیحات لیزری(اشعه ایکس و اشعه گاما) انرژی خود را از انفجار هایهسته ایدریافت م یکنند
و چون کاربرد سلاح های هسته ای در معاهده فضا ممنوع گردیده، پس تسلیحا ت لیزر ی نیز ممنوع
می باشند.
1. Protocol for the Prohibition of the Use of Asphyxiating, Poisonous or Other Gases, and of
Bacteriological Methods of Warfare. Geneva, 17 June 1925.
( 2. معاهده سلاح های بیولوژیک( 1972
3. Chemical and Biological Weapons
4. CBW Human
5. The Environmental Modification Convention (ENMOD).
ENMOD 6. ماده 1کنوانسیون
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 199
اما، در خصو ص قدرت تخری بکنندگی سلا حهایی همچون لیزر، انرژی خورشیدی، یا
به آنان اطلاق می گردد یا خیر، باید « کشتار جمعی » سلاح های ضد ماهواره ای و اینکه، آیا اصطلاح
به پیامدها، آثار و تبعات هرکدام از آنه ا توجه داش ت. برای مثال، برخی دانشمندان معتقدند که
ماهواره های انرژی خورشیدی می توانند به عنوان ابزاری برای کشتار جمعی استفاده گردن د. ن وع
است که مرکب از جریان ذرات اتمی با « سلاح های پرتو با توان بالا » ، دیگری از تسلیحات لیزی
شتاب زیاد ناشی از شکافت اتمی می باشد. این شتاب به سرعت نور نزدیک است و م ی تواند بسیار
مخرب باشد. همان گونه که ذکر شد لیزر اشعه ایکس و اشعه گاما، که از انفجا ره ایهست های
کوچک یا هیدروژنه کوچک و بمب ه ای نوترونی ناشی م ی شوند؛ ممکن اس ت موجب نق ض
1 گردد. این معاهده آزمایش سلا ح های هست های و سایر (NTBT)« معاهده منع آزمایشات هسته ای »
انفجارهای هستهای در جو و در فضا را ممنوع نموده است. با این حال، این معاهده تنها آزمایش
چنین سلاحهایی را در فضا منع کرده است. اما، ن ه تنه ا توسع ه، بلک ه استقرار آنه ا در فض ا با هیچ
محدودیتی روبرو نیست.
5-2 . جنگ افزارهای انرژی هدایت شده
گسترده متنوعی از فناوری های مانند لیزرها، سامان ه های « جنگ افزارهای انرژی هدایت شده »
پرتو ذرات و تداخل سیگنالی و جنگ افزارهای پرتوافکنى و الکترومغناطیسی را که از طریق
تشعشع و یا ایجاد پالس و یا تابش الکترومغناطیسی عمل می کند، در ب ر م ی گیر د. همچنین در
خصوص این نوع جنگ افزارها هیچ هنجار حقوقی منع کننده ای وجود ندارد.
6-2 . تسلیحات ضد ماهواره
سلاح های ضد ماهواره، تسلیحاتی هستند که، برای انهدام ماهواره ها طراحی شد ه ان د. درحا ل حاض ر،
برخی از کشورها؛ مانند ایالات متحده، روسیه و چین قادر به تولید و بهره گیری از این تسلیحات هستند
154 ). برخی از دولت ها، برای انهدام آنها مجهز به سلا حه ای اتم ی و ی اتسلیحات ضد : (نامی، 1389
2 شده ان د. سلا ح های ضدماهواره به دو دسته تقسیم م ی شوند که (ASAT) سیستم هایماهواره ای
عبارتند از: الف -موشک ها ؛ معروف به راکت های نابودگر مداری، ب -لیزرها با انرژی بالا. 3
1. Nuclear Test Ban Treaty (NTBT), 26 July 1963.
2 .Anti-satellite weapons (ASAT)
3. B. Jasani, Military Space Technology and its Implications, in: Outer Space, SIPRI, 1982,
p. 1
200 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
بنابراین، علاوه بر سلاح های متعارف ضدماهواره ا ی، تسلیحات ض د ماهوار ه ایلیزری تهدید
جدی برای ماهواره ها قلمداد می شوند، که هدف مهم آ ن اخلال د ر ارتباط اتمیا ن ماهوار ه ها و
جدول زیر .(Felden, 2002: مراکز زمینی از طریق بمب ها ی پالس الکترومغناطیسی اس ت( 257
برنامه های مختلف برخی دولت ها جهت استفاده از سیستم های ضد ماهواره ایرا نشان می دهد:
قابلیت چین اتحادیه
اروپا فرانسه انگلستان هند اسرائیل ژاپن روسیه اکراین امریکا
تسلیحات و تجهیزات فضاپایه
سلاح های
ثابت
X X X X X X X X X
تسلیحات
متحرک
X L X L L L L L
X X X L دریایی
X D هوایی
تسلیحات رهگیری هدف
X X X X X X X اپتیکی
X X X X X X رادار
X X X X X X X X X لیزر
توانمندی های مستقل/ مشارکتی
D X D مشارکتی
D D مستقل
عملیات در مدارات نزدیک به زمین
X D مشارکتی
X D مستقل
تسلیحات
با جی بالا و
قابلیت تغییر
در سرعت
X X X X X X X
ماهواره
X X X X X X X X X X مینیاتوری
در سال 2007 چین ماهواره هواشناسی خود را توسط یک راکت ماهواره بر نابود کر د. در
استفاده « فن آوری نابودگر ماهوار ه » این راکت هیچ ماده منفجره ای به کار نرفته بود؛ بلکه از
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 201
شد. این فناوری قابلیت این را دارد؛ که به صورت همزمان چندین ماهواره را از کار بینداز د. به
دنبال این اقدام، مجادلات جدی در خصوص امنیت ماهواره ها در فضا مطرح گردید، اما برای
رفع نگرانی تاکنون هیچ راه حل قابل قبولی ارائه نشده است.
3. مشروعیت فعالیت های نظامی فضایی در فضا
حقوق بین الملل برای جلوگیری از توسل به زور توسط دولت ها در روابط بین الملل، خود از طریق
هنجارسازی در تحق قبخشی به ممنوعیت واقعی از جنگ تلاش نموده اس ت(ضیایی
45 ). شاخص ترین مقررات در جهت رفع زمینه های تهدید به زور و ی ا توس ل به آن : بیگدلی 1386
را می توان در معاهدات زیر یافت: معاهده قطب جنوب 1959 ؛ معاهده 1963 مسکو در خصوص
ممنوعیت آزمایش سلاح های هسته ای در جو، در فضا و زیر آب؛ معاهد ه 1967 اصول حاکم بر
فعالیت های کشورها در اکتشاف و استفاده از فضا، از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی (معاهده
فضا) و موافقت نامه حاکم بر فعالیت های دولت ها در ماه و سایر اجرام سماو ی 1979 (موافق تنام ه
ماه). از این میان، مقررات معاهده فضا و موافقت نامه ماه مورد توجه بیشتری قرار گرفته است.
علاوه بر مقررات فوق، دولت ها باید در انجام هرگونه فعالیت در فضا (به ویژه استفاده از
تسلیحات نظامی)، قواعد حقوق بین الملل عام، از جمله مقررات منشور سازمان مل ل و حقو ق
.(Zhukov and Kolosov ,1984: مخاصمات مسلحانه را رعایت نمایند ( 224
3-1 . تعمیم مقررات منشور به فضای ماوراء جو
اصل عدم توسل به زور، یک اصل شناخته شده جهانی حقوق بی نالملل است که دامنه آن،
فعالیتهای فضایی دولت ها را نیز در بر می گیرد. از مه مترین قواع د منع کننده استعما ل زور
4) از جمله قواعد عرفی است، 2 که حتی به ) 4) منشور سازمان ملل متحد است. 1 ماده 2 ) ماده 2
عنوان قاعده آمره 3 نیز در نظر گرفته میشود، در نتیجه تمامی کشورها ملزم به رعایت آن هستند
140 ). به عبارت دیگر، امکان استفاده از زور علیه تمامیت ارضی دول ت ها از : (حسینی، 1382
کلیه اعضاء در روابط بین المللی خود از تهدید به » : 1. ماده 2 پاراگراف 4 منشور ملل متحد اشعار می دارد
زور یا استفاده از آن علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری یا از هر روش دیگری که با مقاصد
«. ملل متحد مباینت نداشته باشد خودداری خواهند نمود
2. به بند 83 رای دیوان بین المللی دادگستری سال 1986 در قضیه فعالیتهای نظامی و شبه نظامی آمریکا در
نیکاراگوئه مراجعه شود.
3. jus cogens
202 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
هیچ منطقه ای حتی فضای ماوراء جو وجود ندارد. 1 با این وجود، استفاده از جنگ افزارهای
.(Brownlie, 1964: در نظر گرفته نمیشود ( 8 « کاربرد زور » متعارف به عنوان
ممنوعیت توسل به زور که به عنوان یک اصل مسلم حقوق بین المل ل در منشور ملل متح د
پذیرفته شده است، دارای دو استثناء است: یکی مجوز شورای امنیت برای اقدامات قهری (فصل
در مقابل اقدامات قهری است. فقدان اشاره به عرصه « حق دفاع مشروع » هفتم منشور) و دیگری
فضا در منشور، به این معنا نیست که فصل هفتم انجام اقدامات نظامی را در فضا از طریق زمین و
بالعکس اجازه نداده است. بلکه، شورای امنیت قادر است بر اساس مجوزی که در فصل هفتم
.(Lee, 2003: منشور به او اعطاء شده صلاحیت خود را در این حوزه گسترش دهد ( 110
1-1-3 . دفاع مشروع
تنها عبارتی که در اسناد بین المللی در خصوص حق دفاع مشروع آمده است، ماده 51 منشور سازمان
ملل است. این ماده، هیچ تعریف جامعی از حق دفاع مشروع بدست نمی دهد و عمدتاً مبین مجموعه
شرایطی است که، تحت آن اقدامات دفاع مشروع را مشروع م یشمار د. ماده 51 منشو ر مقرر
در صورت وقوع حمله مسلحانه علیه یک عضو ملل متحد تا زمان ی که شورای امنی ت، » : می دارد
اقدام لازم برای حفظ صلح و امنیت بین المللی را به عمل آورد هی چ یک از مقررات این منشور به
به علاو ه، حقوق .« حق ذاتی دفاع از خود، خواه فردی یا دسته جمعی لطم ه ای وارد نخواهد کر د
بین الملل عرفی دو محدودیت قانونی اضافی - یعنی ضرورت و تناس ب - را جهت اعمال ای ن حق،
لازم می داند. 2 همچنین کلیه الزامات و ملاحظات حق دفاع مشروع در فضای ماوراء جو از جمله ماه
با این حال، تردید وجود (Copper: 1946 - و سایر اجرام آسمانی نیز ساری و جاری است (. 1966
دارد که، آیا حق دفاع از اشخاص و تجهیزات فضایی که در خارج از قلمرو سرزمینی کش ورهای
متبوع و ثبت کننده اشیاء فضایی قابل گسترش است؟ 3 برای پاسخ به این پرسش م یتوان استدلال
کرد که، حمایت از امکانات و تجهیزات فضایی ثبت شده در صورتی امکان پذیر است که این
تجهیزات، در داخل محدوده ای قرار گرفته باشند و دولت متبوع می تواند صلاحیت خود را نسبت به
1 . تمامیت ارضی ممکن است به نحوی تفسیر شود که علاوه بر زمین، شامل منابع انسانی و طبیعی در فضا نیز
گردد.
2. دیوان بین المللی دادگستری در پارگراف 176 قضیه نیکاراگوئه سال 1996 ، نظر مشورتی دیوان در قضیه
تهدید یا استفاده غیر قانونی از سلاح های هسته ای در بند 226 ، سال 2003 ، و همچنین در بند 76 قضیه سکوهای
نفتی (جمهوری اسلامی ایران علیه ایالات متحده آمریکا) 6 نوامبر 2003 دیوان به این موضوع پرداخته است.
3. دفاع جمعی از خود اجازه چنین عملی را خواهد داد چرا که از متن ماده 51 منشور مستفاد می شود.
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 203
« اجرام آسمان ی » آنها اعمال کند. 1 برخی از علمای حقوق معتقدند که دفاع مشروع در فضا و
در اجرام « غیرتهاجم ی » قابل اعمال نیست و هرگونه استدلالی از جمله وجود تأسیسات نظامی
آسمانی در راستای دفاع مشروع نمیتواند، قابل قبول باشد. چرا که، غیر نظامی سازی اجرام
آسمانی، اقدامی جمعی است و در راستای جلوگیری از تهدید صلح منطبق بر منشو ر اس ت
بنابراین، بایستی این مناطق تحت رژیم ویژ های باشند که حتی در .(Almond, 1985: 250)
زمان جنگ مورد تعرض قرار نگیرند.
2-1-3 . اقدامات تلافی جویانه
یکی از اقدامات تدافعی دولت ها در برابر تهاجم احتمالی دشمن، به کارگیری سیست مهای دفاع
موشکی اس ت. دفاع موشکی از طریق نیروی نظامی در فضا با هدف ردیابی و رهگیری
موشک هایی که به سوی آنها شلیک شده اند، گسترش می یابد. دفاع موشکی بالستیک می تواند
که، به طور ضمنی در مقررات « مقابله به مثل » به مثابه تلاشی بزرگ در راستای تعقیب مفهوم
یکی از مصادیق بارز آن طرح .(Dinstein, 2001: منشور پذیرفته شده، ب ه شمار رود ( 172
جنگ ستارگان بود.
3-2 . ممنوعیت تسلیحات در اسناد حقوقی فضا
علاوه بر مقررات عام عدم استفاده از زور و مباحث دفاع مشروع که در منشور و سایر اسناد
بین المللی تبلور یافت، شش معاهده دیگر ، به طو ر خاص درباره محدودیت و یا ممنوعیت
تسلیحات فضاپایه مقرراتی را وضع کردند:
2 کهدرماده 1 آن آمده است که « معاهدهمنع آزمایش سلاح هسته ای در اتمسفر، در فضا و زیر آب » (1
فضای ماوراء جو به عنوان یکی از محیط هایی بشمار می رود که در آن چنین آزمایش هایی ممنوع است.
معاهده اصول حاکم بر فعالیت های دولت ها در اکتشاف و استفاده از فضا، ازجمله ماه و س ایر » (2
3 که به عنوان منشور فضا معروف است، در ماده 4 آن تصریح گردیده « معاهده فضا » یا « اجرام آسمانی
است.
1. ماده 8 معاهده فضا و کنوانسیون ثبت 1975 ، مقرر می دارند هرگونه شیء فضایی ساخته دست بشر باید
توسط دولت پرتاب کننده به ثبت برسد.
2. Treaty Banning Nuclear Weapon Tests in the Atmosphere, Outer Space and Under Water.
480 UNTS 43 entered into force 10 October, 1963.
3. این معاهده در 19 دسامبر 1966 طی قطعنامه 2222 به تصویب رسید و تا 27 ژانویه سال 1967 برای
امضا مفتوح بود و در نهایت در 10 اکتبر 1967 لازم الاجراء گردید.
204 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
3) موافقت نامه های دو جانبه میان اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحد ه که یکی از آنه ا
توافقنامه سالت 1 2 است که در 18 ژوئن 1979 امضا شد، اما، هنوز به تصویب نرسیده است. ماده
1)آن مقررات معاهده فضای ماوراء جو را مورد توجه قرار داده و آزمایش و ) 15 و ماده 9
استقرار سامانه برای قرار دادن سلاح هسته ای را در مدار و کشتار جمعی من ع نموده اس ت. این
موافقت نامه، آزمایش، توسعه و به کارگیری بمباران مداری را ممنوع ساخته است.
4) توافقنامه حاکم بر فعالیت های دولت ها، در ماه و سایر اجرام آسما نی(موافق تنام ه ما ه) 2
تهدید یا استفاده از زور و یا هرگونه عمل خصمانه » : است که ماده 3 این توافقنامه اشعار می دارد
دیگر و یا تهدید به اقدام خصمانه در ماه ممنوع است. همچنین استفاده از ماه به منظور ارتکاب
چنین اعمالی یا مشارکت در هرگونه تهدید نسبت به زمین، ماه، فضاپیماها، پرسنل فضاپیما و یا
.« اشیاء فضایی که توسط انسان ساخته شده ، ممنوع است
بین ایالات متحده امریکا و اتحاد جماهیر شوروی که آخرین «ABM» 5) در ماده 4 معاهده
بار در 1972 به تصویب رسید؛گام مؤثری برای جلوگیری از تسلیح فضا برداشته شد.
تحدید » 6) توافقنامه موقتبین آمریکا و شوروی در خصوص انجام اقدامات خاص پیرامون
هر یک از طرفین متعهد م ی گردد با » : 2) آن اشعار می دارد ) 3 که ماده 5 « تسلیحات استراتژیک
استفاده از ابزار فنی ملی تأیید نماید که طرف دیگر منطبق با پاراگراف 1 این ماده عمل کرد ه
به موجب این ماده، استفاده از ماهواره های اکتشافی در فضا به طور رسمی قانو نی اس ت. .« است
علاوه بر این، موافقت نامه های متعدد دیگری که میان آنها و یا بین هر یک از آنها با کشور ثالث
.(48 : منعقد شده است (نواده توپچی، 1378
3-3 . ممنوعیت ماده 4 معاهده فضا
ماده 4 معاهده فضا، مربوط به فعالیت های نظامی در فضای ماوراء جو است. این ماده علاوه بر
اینکه به موضوع تسلیحات کشتار جمعی می پردازد، مقرر می دارد که ماه و سایر اجرام سماوی
استفاده شوند. 4 « منحصراًَ برای مقاصد صلح آمیز » باید
1. Strategic Arms Limitation Talks (SALT II) from 1977 to 1979 between the U.S. and the Soviet Union.
68 در 5 دسامبر 1979 به تصویب رسید، و تا 18 دسامبر 1979 برای / 2. این توافقنامه که طی قطعنامه 34
امضا مفتوح بود و در 11 ژوئیه 1984 لازم الاجراء گردید.
3. The Strategic Arms Reduction Treaty (START) on 31 July 1991.
-2 ماه و دیگر اجرام آسمانی باید توسط تمام کشورهای عضو پیمان، » : 4. پاراگراف 2 ماده 4 معاهده فضا
تنها برای اهداف صلح آمیز بهره برداری شود. استقرار پایگاه های نظامی، نصب، تأسیس و استحکامات،
آزمایش هر نوع سلاح و اجرای مانور نظامی بر روی اجرام آسمانی ممنوع است. بهره برداری از پرسنل
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 205
است. 1 در تدوین معاهده فضا، هم « ماه و دیگر اجرام آسمانی » البته، مفاد ماده 4 فقط محدود به
آمریکا و هم شوروی در مورد غیر نظامی سازی کامل فضا در مقایسه با معاهده قطب
جنوب 1959 تلاشی به عمل نیاوردند. 2 بنابراین، غفلت از هرگونه اشاره به مفهوم فضای ماوراء
2)، شباهت قابل ) با این وجود، ماده 4 (Lakshanan, 1985: جو یک امر تعمدی بود ( 73
توجهی با معاهده قطب جنوب دارد، و به طور یقین همان آثار را در برقراری ر ژیم غیرنظامی
سازی کامل در فضا و اجرام آسمانی دارد. 3
به معنای « صلح آمیز » با توجه به قواعد عرفی در تفسیر معاهدات، تفسیر اصطلاح
1) "کنوانسیون وین حقوق ) بیشتر مدنظر قرار می گیرد. همان طور که، در ماده 31 « غیرنظامی »
معاهدات 1969 "، این تفسیر به کار رفته است. زیرا عبارات مندرج در معاهده، بایستی با توجه
به معانی عادی خود و در چارچوب هدف و منظور معاهد ه تفسیر شون د. 4 اولاَ، معنی معمولی
دلالت دارد. ثانیاً، در متن معاهده فضا، در موارد متعددی به « غیرنظامی » بر ماهیت « صلح آمیز »
اس ت. 5 ثالث ا،ً « غیرنظام ی » اشاره شده که به صورت تلویحی منظورش « مقاصد صلح آمیز » واژه
برای تفسیر آن میتوان به سایر عهدنامه های با ماهیت مشابه رجوع کرد، همان طور که، رویه
دیوان دادگستری بین المللی این امر را اثبات کرده است. 6
حداقل منجر به دو تفسیر عمده گردیده اس ت. به « صلح آمیز » بنابراین، مفهوم اصطلاح
م ی باشد و تعبیر دیگر آن به « غیرنظام ی » به معنای « صلح آمیز » موجب یکی از تفاسیر، واژه
نظامی برای تحقیقات علمی و یا به هر منظور دیگر صلح آمیز ممنوع نخواهد بود. بهره برداری از هرگونه
.« تجهیزات و یا ادوات لازم برای اکتشاف مسالمت آمیز از ماه و سایر اجرام آسمانی نیز ممنوع نیست
دارد ، اما، تصریح شده است که ماه نیز « 1. هر چند در جمله دوم از ماده چهارم ( 2) فقط اشاره به "اجسام آسمانی
جزو اجرام آسمانی است و در نتیجه این استدلال نمی تواند درست باشد که، ماه باید از جمله دوم حذف شود.
2. UN Doc. A/C.1/PV.1493 and UN Doc.A/AC.105/C.2.SR.66 of August 1, 1966.
3 . در ماده 1 پیمان قطب جنوب 1959 ،که در 23 ژوئن 1961 لازم الاجرا شد، آمده است :
الف) قطب جنوب باید تنها، برای مقاصد صلح آمیز استفاده شود. در آنجا هر گونه اقدامات با ماهیت نظامی، از جمله
ایجاد پایگاه های نظامی و استحکامات، انجام مانورهای نظامی، و همچنین تستهر نوع سلاح باید ممنوع گردد.
ب) پیمان حاضر باید با استفاده از پرسنل نظامی و یا تجهیزات برای تحقیقات علمی و یا هر منظور و مقصود
صلح آمیز دیگر، جلوگیری نمی کند.
4. مراجعه شود به بند 18 رای دیوان بین المللی دادگستری درقضیه کاسکیلی و سدودو(بین بوتسوانا و نامیبیا)
در سال 1999 که ماده 31 کنواسیون معاهدات 1969 وین را، منعکس کننده حقوق عرفی معرفی می کند.
5. به مواد 9 و 11 معاهده فضا مراجعه کنید.
6. ICJ Rep. 1980, Advisory Opinion on the Interpretation of the Agreement of 25 March
1951 Between WHO and Egypt case, at 73, paras. 45-47
206 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
است. طبق تفسیر اولی، هیچ فعالیت نظامی را نمی توان در ماه و سایر اجرام « غیرتهاجمی » عنوان
آسمانی انجام داد، به جز آنهایی که بر اساس مواد قبلی معاهده از قبیل؛ استفاده از پرسنل نظ امی
برای تحقیقات علمی و یا سایر مقاصد صلح آمیز مجاز شمرده شده اند.
به موجب تفسیر دومی، بجز در موارد خاص، فعالیتی که از نظر ماهیت غیر تهاجمی است
مجاز شمرده می شود، حتی اگر توسط پرسنل نظامی انجام گرفته اس ت. این استثنائات در ماد ه 5
معاهده فضا مانند ایجاد پایگا ههای نظامی، استحکامات و آزمایش هر نوع سلاح و اقدام به
.(149 : برگزاری مانورهای نظامی در اجرام آسمانی به رسمیت شناخته شده است (خسروی، 1381
در جمله اول پاراگراف 2 از ماد ه 4، در جهت تقویت نظا م « منحصراً صلح آمیز » بیان قید
م ی باش د. در حا ل حاضر، در « ماه و دیگر اجرام آسمان ی » کنترل تسلیحات و استفاده خاصاز
محدوده مدارهای اطرافزمین، و یا در اعماق فضا، به استثنا ء ممنوعی تتسلیحا تهست ه ای و
سلاح های کشتار جمعی هیچ ممنوعیتی وجود ندارد.
به صراحت در بند ( 2) ماده 4 ذکر نشده اس ت، اما « اجرام آسمانی » با وجود اینکه اصطلاح
به معنای گسترش قلمرو « استقرار در فضا » می توان با تفسیر موسع این ماده به این نتیجه رسید که
معاهده به مدارات اطراف ماه یا هر نوع اجرام آسمانی دیگر و یا حتی کاوشگرهای ارسالی به
خار ج از منظوم ه شمسی نیز می باش د. 1 با این وجود ، موشک ه ای بالستیک، قاره پیما و
سیستم های بمباران مدارات پایین 2 و همچنین تمام اشیاء نظامی فضایی که تجهیزات حامل سلاح
هسته ای و یا سلاح های متعارف هستند، در شمول نظام ممنوعیت بند( 1) ماده 4 قرار نمیگیرد.
3-4 . ممنوعیت مندرج در ماده 3 موافقت نامه ماه
بند 1 از ماده 3 موافقت نامه ماه، مقرراتی مشابه ماده 4 معاهده فضا دارد و تصریح می کند؛ ماه باید
مقاصد » استفاده شود. اما، همان مشکل مربوط به تفسیر عبارت « منحصراً برای مقاصد صلح آمیز »
در اینجا هم به قوت خود باقی است. بندهای 2 و 3 ماده 3 موافقت نامه ماه مطابق نعل به « صلح آمیز
از آن حذف شده است. « ماه » نعل ماده 4 معاهده فضا است ولی به نحو غیرعادی واژه
در پیش نویس موافقت نامه شوروی تصریح شده بود که سلا حهای هست های یا هر نو ع
آن ممنوع است. با این « زیر بستر » دیگری از سلاح های های کشتار جمعی چه در سطح ماه و یا
اجرام سماوی « زیر بست ر » وجود، نه در متن نهایی موافقت نامه ماه و نه معاهده فضا اشاره ای به
1. U.N. Docs. A/7221 (September 10, 1968).
2. Fractional Orbital Bombardment System (FOBS).
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 207
« نظام ی » در مقابل واژه « صلح آمی ز » نشده است. از دیدگاه دکترین دولت های غربی، اصطلاح
« دفاعی » استو در نتیجه فعالیت های نظامی « غیرتهاجمی » تلقی نمی گردد، و تنها به معنای صرفاً
را مجاز می داند.
به شکست مذاکرات اولیه، در مورد خلع « غیرتهاجمی » بجای « صلح آمیز » پیشینه ارائه تفسیر
باعث توجیه گسترش « غیرتهاجمی » سلاح کامل در فضا بر می گردد. تفسیر موسع از
پتانسیل ها ی نظامی فضایی و آرایش سلا ح های غی ر هست ه ای در فضا، ا ز جمله استفاده از
ماهواره ها برای ارتباطات نظامی و شناسایی دولت ها خواهد شد.
در این ماده را، نمی توا ن ب ه « هرگونه تجهیزات » و « استفاده از پرسنل نظامی » بدین ترتیب، عبارت
در نظر گرفت، بلکه باید به معنای آن از طری ق هد فو کاربر د واقع ی آن توجه « غیرتهاجمی » مثابه
نباید، به نحوی تفسیر شود ک ه شام ل تسل یحاتو ی ا جن گافزار « هرگونه تجهیزات » ، کرد. بنابراین
گردد، بلکه؛ به معنی تجهیزاتحمایتی از فعالیتفضای مشروع، از قبیل ابزارهایاکتشاف،
اونیفورم ، لباس هایکیهانی و غیره می باشد. هرگونه تفسیر خلافاین م ی توان د اکتشافا تآیند ه در
تسلیحا ت » ، اجرام آسمانی را به مخاطره اندازد و کل نظام خلع سلاح را ب ه مخاط ره انداز د. بنابراین
ب ه طور » قرار گیرد. علاو ه بر این ، قی د « منحصراً صلح آمیز » نمی تواند تحتشمول « نظامی تدافعی
در مقدمه معاهده فضا، نیز تأکیدی بر این مطلب است. « انحصاری
3-5 . محدودیت های حقوق بشردوستانه
در هر نوع مخاصمه مسلحانه بدون توجه به منطقه درگیری(از جمله فضا)، چند اصل مهم به عنوان
اصول حقوق بشردوستانه باید مورد توجه قرار گیر د. اصولی همچون ضرورت نظامی، تفکیک و
که (Alzer, 3rd ed. 2000: تناسب و تبعیض، جزو اصول اساسی حقوق بشردوستانه هستند ( 129
نسبت به تمامی درگیری های نظامی از جمله در فضای ماوراء جو نیز تسری پیدا می کند.
1-5-3 . اصل تفکیک اهداف نظامی از غیرنظامی
2) پروتکل ) که مورد پذیرش عام باشد، باید ماده 52 « اهداف نظامی » برای ارائه تعریفی جامع از
اصل » اول 1977 الحاقی به کنوانسیون های ژنو 1944 مراجعه کرد. در این ماده سعی شده تا به آثار
« تفکیک بین اشیاء غیرنظامی و اهداف نظام ی » مندرج در ماده 48 پروتکل اول الحاقی « تفکیک
2) یک معیار دو وجهی جهت توصیف یک هدف نظامی ارائه می کند. معیار ) بپردازد. ماده 52
اول: هدف نظامی باید از طریق ماهیت، مکان، هدف یا کاربرد آن کمک موثری در دستیابی
208 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
در ساختار نظامی موثر واقع گردد و « ماهیتاًَ » به اهداف نظامی داشته باشد. هدف، باید
نیز غالباً به یکی از دو روش (نقاط استراتژیک) و (مناطق خاص بین الملل ی) تعیین « مکان » عنصر
می تواند به اجرام آسمانی و مدارات زمین 1 نیز تعمیم داده شو د. در « مکان » شود. بنابراین، عنصر
این عنصر نشان دهنده استفاده دوگانه از اشیاء اس ت.معیار دو م: ،« هدف و کاربرد » خصوص
تخریب کلی و یا جزئی هدف مورد نظر، باید یک مزیت نظامی به دنبا ل داشته باش د
.(Bourbonnière, 2005: 59-60)
در نتیجه، هدفباید دارای ارزشنظامی باشد و زور به اندازه کافی باش د تا ا ز تخری بآن
اطمینان حاصل گردد. هر فرمانده نظامی از هدفقرار دادن، دیگر اهداف که موجبات ارتکاب
جنایاتجنگی را فراهم می سازد خودداری کند.
در اینجا این سؤال مطرح است که آیا ماهواره ها یا سفاین فضایی غیرنظامی که برای مقاصد
نظامی یا عملیات نظامی مورد استفاده قرار می گیرند را می توان به عنوان هدف نظامی در نظر
گرفت؟ پاسخ این سؤال مستلزم توجه به کاربرد دوگانه اشیاء دارد، بدین معنا که این اشیاء هر
دو به طور همزمان و یا به طور متناوب هم برای اهداف نظامی وهم به عنوان اهداف غیرنظامی
استعمال می گردند. در اینجا معیار ارزیابی این است که اگر شیء غیرنظامی در ضواب ط مندرج
2) قرار گیرد می تواند مورد حمله واقع گردد. ) در ماده 52
2-5-3 . اصول انسانیت و ضرورت های نظامی
تعادل بین ضرورت هاینظامی و انسانیت در ذات حقوق مخاصمات مسلحانه نهفت ه است ، به این
صورت که معمولاً ضرورتنظامی در یکجهتحرکت م ی کن د و قواع د بشردوستان ه در جه ت
دیگر. لذا اصل ضرورتنظامی، در مقابل اصل انسانیتقرار می گیر د. در رس یدگی ها ینورنبرگ،
ضرورتنظامی به » : یکدادگاه نظامی آمریکا در سال 1948 این گونه تعریف کرده است
متخاصمین اجازه می دهد، مشروط به رعایتحقوق جنگ ، برا ی وادار کردن دشمن ب ه تسلیم، از
در .(Dinstein, 200) « کمترین هزینه و زمان ممکن و حداقل تلفات نیروی انسانی استفاده کنن د
اینجا تکیه دادگاه بر رعایت حقوق بشردوستانه در درگیری های نظامی است.
به این معناست که حمله نباید منجر به درد و رنج غیر « اصل انسانیت » ، از سوی دیگر
ضروری و یا آسیب بی جا برای یک هدف نظامی گردد. بنابراین طرح ریزی حملات فضایی به
اهداف غیرنظامی بر روی زمین و در محیط فضا قطعاًَ ممنوع خواهد بود.
1. Geostationary Earth Orbit (GEO), Low Earth Orbit (LEO) , High Earth Orbit (HEO)
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 209
3-5-3 . اصل تناسب
جا ن غیرنظامیان در مقابل مزی تنظام ی است که به صراح تدر « ارزش » اصل تناسب، تعیین
معاهدات حقوق بشردوستانه بین المللی پیشبینی شده است. تناسب میان تسلیحات، نتایج و اثرات
حمله کور که باع ثاز دس تدادن » : 5) (ب) یافتکه اشعار می دارد ) آن را می توان در ماده 51
را « اتفاقی جان غیرنظامیان، آسیببه غیرنظامیان، آسیببه اشیاء غیرنظامی، یا ترکیب ی از آن گرد د
منع می کند. چرا که آثار آن بیشاز حد معمول مزیتنظامی مستقیم پیشبینی شده است. در ماد ه
اگر معلوم شود که یکهدف نظامی نیست و یا » : 2) (ب) پروتکل الحاقی اول اعلام می کند ) 57
هدف تحتحمایت ویژه ای استکه حمله نباید به آن انجام شود، حمله باید لغو شود یا در حالت
با توجه به آسیب های فراوانی که سلاح های فضایی به ویژه انرژی جنبشی دارند ، .« تعلیق قرار گیرد
رعایتاصل تناسب، تفکیک حملات(اهدافنظامی) از مکان ها، اموا ل، و شهروندا ن محافظ ت
شده، سبب به حداقل رساندن درد و رنج غیر ضروری خواهد بود.
3-6 . ملاحظات زیست محیطی
آثار درازمدت کاربرد تسلیحات فضاپایه بر محیط زیست دولت ها را نگران کرده است. 1 ارتباط
3) و 55 پروتکل اول ) میان حقوق مخاصمات مسلحانه و محیط زیست را می توان در مواد 35
الحاقی 1977 یافت. این دو ماده که تبدیل به حقوق عرفی شده اند به صورت مستقیم به رژیم
حفاظت از محیط زیست می پردازد. 2
پروتکل اول واقع شده « حفاظت از جمعیت غیرنظامی درروی زمین » 1) در بخش ) ماده 55
است که در نگاه اول این گونه استنباط می شود که استفاده از آن محدود به جن گهای زمینی
3) نسبت به تمام انواع جنگ ها ازجمله جنگ های ) است. با این حال، هم این ماده و هم ماده 35
دارند که با استفاده از این « محیط زیست طبیعی » فضایی اعمال می گردند. مواد 35 و 55 اشاره به
عبارت می توان مقررات آن را برای حفاظت از محیط زیست اجرام آسمانی، مسیرهای پرتاب و
یا مدارات گردش به دور اجرام آسمانی اعمال کرد.
در خصوص تغییر محیط زیست با استفاده از ابزار نظامی، کنوانسیون 1977 به تصویب رسی د 3
که هرگونه استفاده از شیوه های خصمانه تغییر محیط زیست و دس تکا ری تعمدی فرایندهای
1. به ماده 57 پروتکل الحاقی اول 1977 مراجعه شود.
2 .ICRC Study on Customary Rules of International Humanitarian Law, Cambridge:
Cambridge University Press (2005), CIHL Rules 44-45.
3.The Environmental Modification Convention (ENMOD).
210 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
طبیعی برای مقاصد نظامی یا خصمانه را ممنوع اعلام کرده است. 1 این کنوانسیون به صراحت
در فضای ماوراء جو قابل اجرا است، با این وجود، در خصو ص کاربست آن در چارچو ب
یکی دیگر از پیامدهای .(Jasentuliyana, 1999: تسلیحات فضاپایه تردید وجود دارد ( 114
تسلیحات فضایی، انباشت زباله های فضایی است که علاوه بر خطر زیست محیطی، می توانند به
در این .(Benkö, 2002: مثابه یک جنگ افزار برای سفاین و ماهواره ها خطر آفرین باشند ( 167
ارتباط، به رغم تلاش هایی که کمیته کوپیوس انجام داده، مقررات حقوقی تنظیم نگردیده است.
4. خلع سلاح در فضا
اگرچه تلاشهای زیادی برای غیرنظامی سازی کامل فضا در سا ل ه ای ابتد ایی پس از پرتاب
اولین ش ئ فض ایی صورت گرفت، اما تعار ض منافع متضاد دول فضایی مانع از همگرایی
بین المللی در موضوع خلع سلاح گردید و رقابت نظامی از عرصه زم ین، دری ا و هوا به حوزه
فضای ماوراء جو کشیده شد. عده ای از حقوق دانان معتقدند تمام اشکال استفاده نظام ی از فضا
در فضای ماوراء جو در تضا د با اص ول مندر ج در ماد ه 1 « وسایل جنگى » از قبیل استفاده از
معاهده فضا بوده و به کارگیری آن ممنوع می باشند. عده ای دیگر از علمای حقوق بی نالملل بر
این عقیده هستند که به موجب قوانین بین المللی حاضر، عدم وجود ممنوعیت، به معنای اجازه و
یا مجوز نیست و این ادعا که چون فعالیت نظامی صراحتاً در معاهده فضا ممنوع نشده از این رو
تلقی گردد. این عده مبنای استدلال خود را بر حکم دیوان دائمی « مشروع » و در نتیجه « مجاز »
لاهه در قضیه لوتوس 2 استوار می سازند. اما امروزه این استدلال محلی از اعراب ندارد.
سرنوشت محتوم حقوق بین الملل در خصوص موضوع خلع سلاح این است که باید همیشه
با پیشرفت های تکنولوژیک همگام باشد. در همین راستا، نگرانی از رقابت تسلیحاتی در دستور
کار جلسه 38 مجمع عمومی سازمان ملل متحد قرار گرفت و دو قطعنامه در این ارتباط به
تصویب رسید: اولین آن جلوگیری از مسابقه تسلیحاتی در فضا و ایجاد کارگروه موقت با توجه
به انجام مذاکرات به منظور انعقاد توافقنامه برای جلوگیری از مسابقه تسلیحاتی در تمام ابعاد آن
در فضای ماوراء جو در نظر بگیرد. 3 در قطعنامه دوم، از کوپیوس خواسته شد تا مسائل مربوط به
نظامی کردن فضای خارج جو را به عنوان یک اولویت در نظر گیرد. 4
ENMOD 1. ماده 1کنوانسیون
2. P. C. J. I. Series A, No. 10, p.18;
3. 5A/Res. 38/70, December 15, 1983, adopted on the report of the First Committee.
4. A/Res.38/80, December 15, 1983,
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 211
رژیم موجود کنترل و محدو دیت تسلیحات در فضا تنها مشتمل بر موافقت نام ههای
چندجانبه و دو جانبه، منعقده بین دولت ها آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی است و در معاهده
فضا مقررات کلی خلع سلاح درج گردیده است. این معاهده نقطه اتک اء قطعنام ههای متعدد
مجمع عمومی سازمان ملل درباره خلع سلاح به شمار می رود. 1
ماده 4 معاهده قرار دادن سلاحهای هسته ای و یا هر دیگری انواع سلا حهای کشتار جمعی در
مدار، نصب آنها بر روی اجرام آسمانی، و یا استقرار در فضا را ممنوع اعلام نموده اس ت. این م اده
بازتاب اصولی است که قبلاً در خصوص معاهده منع آزمایش های هسته ای قی د گردیده بو د. علاو ه
بر این، سومین عبارت از پاراگراف 2 این ماده کاملاً شبیه به پاراگراف 2 ماده 1 معاهده قطب جنو ب
هرگونه تهدید یا استفاده از زور » می باشد. با این حال، پاراگراف 2 ماده 3 معاهده فضا فراتر می رود و
را ممنوع م ی ساز د. این ماده « و یا هر نوع عمل خصمانه دیگر یا تهدید به اقدام خص مانه در ما ه
همچنین استفاده از ماه به منظور ارتکاب این چنین اعمالی یا شرکت در هرگون ه تهدید نسبت به
زمین، خود ماه، فضاپیماها یا اشیاء فضایی سرنشین دار را ممنوع ساخته اس ت. استقرار تسلیحات
هسته ای و سایر سلاح های کشتار جمعی در مدار در حا ل گردش به دور زمین و یا در مسیرهای
ممنوعیت آزمایش » منتهی به ماه و یا در اطراف آن ممنوع اس ت 2. قبل از معاهده فضا، معاهده
3 منعقد شد. این سند به عنوان گامی به سوی خلع « سلاح های هسته ای در جو، در فضا و زیر آب
سلاح و قطع کامل آزمایشات انفجاری سلاح های هست ه ای طراحی ش د. بر اسا س ماده 1 آن، هر
طرفمعاهده متعهد گردیده تا نسبت به ممنوع ساختن، جلوگیری و عدم انجام انفجا ر ه ای هست ه ای
در فضای خارج از ج و اقدامات لازم را معمول دار د. استفاده از برخی از انواع تسلیحات هدایت
انرژی که انفجار های هسته ای در مقیاس کوچک را مجاز می شمارد ممکن است مقررات بازدارنده
حاوی ه یچ گون ه اقدامات « کنوانسیون ثب ت » معاهده منع آزمایشات را با چالش مواجه سازد. هرچند
خاص جهت کنترل تسلیحات نیست، اما اگر مقررات آن به درستی اعمال ش ود، این کنوانسیون
می تواند نقش اعتماد سازی داشته باشد. ماده 4 آن مقرر می دارد دولت ها پرتاب کنند ه اشیاء فضای ی
را به دبی ر کل سازمان « عملکرد شیء فضای ی » باید اطلاعات لازم در مورد مسائل مختلف، ازجمله
ملل متحد ارائه نماید. این تعهد، می تواند از پرتاب ه ای ثبت نشده جلوگیری نماید و ب ه صورت
غیرمستقیم در تحدید تسلیحات فضاپایه موثر باشد.
1. A/Res.1962 (XVIII), December 13, 1963,
2. نگاه کنید به پاراگراف 1 ماده 4
3. the Treaty Banning Nuclear Weapon Tests in the Atmosphere, in Outer, 1653 (XVI) of 24
November 1961. 6 5 August 1963, UNTS, Vol. 480, p. 43
212 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
1-4 . خلع سلاح در معاهده فضا
یکی از ویژگی پیشرفت های به عمل آمده در آن زمان برای غیرنظامی سازی فضا، تلاش مجمع
عمومی سازمان ملل در قطعنامه 1884 در 17 اکتبر 1963 بود که از تصمیم شوروی و
ایالات متحده برای عدم استقرار سلاح های حامل جنگ افزارهای هست های و هرگونه تسلیحات
کشتار جمعی استقبال کرد. این قطعنامه زمینه ساز تدوین ماد ه 4 معاهده فضا گردی د. اگرچه
ممنوعیت تسلیحات کشتار جمعی ماده 4 معاهده فضا از جامعیت لازم برخوردار است، با وجود
این، برخی مجادلات پیرامون پاراگراف اول آن کماکان وجود دار د و ه یچ تعری ف مورد
وجود ندارد : « سلاحهای هسته ای و تسلیحات کشتار جمعی » توافقی در خصوص اصطلاح
1)، مبین ممنوعیت هرگونه جنگ ) در ماده 4 « و یا هرگونه دیگ ر » الف) اشاره به عبارت
افزار است. هدف از این ممنوعیت، جنگ افزارهای حامل تسلیحات کشتار جمعی است نه
جنگ افزارهای متعارف.
ب) بر اساسضوابط و اهداف معاهده فضا، جنگ افزارهای حامل انرژی هسته ای که فاقد ویژگ ی های
جنگ افزارهای کشتار جمعی باشند، خارج از قلمرو ممنوعیت ماده 4 این معاهده قرار می گیرند.
فضای ماوراء جو « استفاده صلح آمی ز » درحالی که بند 2 ماده 4 معاهده فضا به موضوع
می پردازد، پاراگراف دیگری از همان ماده به ممنوعیت جنگ افزارهای هست های و هرگونه
مدار زم ین » ماده 4 به عنوان مقررات (i) تسلیحات خطرناک دیگر اشاره دارد. برخی از بند
یاد می کنند. « عاری از بمب
این معاهده استفاده از سلاح های کشتار جمعی توسط دول متعاهد و یا هر سازمان بین المللی
را منع می کند. با وجود اینکه سازمان های بین المللی در واقع امضاء کننده معاهده نیستند، اما ماده
6 معاهده بر فعالیت های آنان حاکم است.
2-4 . خلع سلاح در موافقت نامه ماه
اتحاد جماهیر شوروی هنگامی که پیش نویس موافقت نامه ماه را در 1971 به دبی ر ک ل سازمان
ملل تقدیم داشت چند پیشنهاد جالب توجه در خصوص خلع سلاح فضا ارائه کرد:
الف- ماه باید منحصراًَ برای مقاصد صلح آمیز استفاده گردد؛
ب- فعالیت هایی که در ماه موجب منازعات بین المللی گردد، نباید مجاز شمرده شود؛
پ- یک مبنای حقوقی باید برای بهره برداری های احتمالی از ماه ایجاد گردد. 1
1. United Nation A/C.I/L.568 for the text of USSR Treaty.
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 213
از برخی جهات، پیش نویس معاهده شوروی خلاصه ای از ماده 4 معاهده فضا بود و از جها ت
دیگر، روشن کننده مبهم و مجمل بودن مفاهیم ماده 4 را به اثبات می رساند. مبهم بودن ماده 4 بیشتر
برمی گردد، از آن جهت « فضای ماوراء جو ازجمله ماه و سایر اجرام سماو ی » به ناهمگونی عبارت
حذف گردیده است که ایالات « ماه » که در برخی از قسمت های ماده 4 به صورت عجیبی عبارت
حذف گردد. « ماه » متحده تعمداًَ شوروی را ترغیب می کرد تا موافقت کند عبارت
در اسناد حقوقی، پیش نویس شوروی این « اجرام سماو ی » به رغم روشن نبودن عبارت
اجرام سماوی شامل تمامی اجرام » : نارسایی را رفع کرد و آن را به این صورت تعریف می کند
در این مفهوم اجرام آسمانی ماه را نیز شامل م ی گرد د. .« آسمانی طبیعی غیر از زمین می گردد
این تعریف برای تفسیر ماده 4 معاهده فضا بسیار مفید است. هرچند، دولت ه ا از طرح شوروی
استقبال چندانی نکردند اما در مجموع، با استناد به ماده 4 معاهده فضا مقررات کلی خلع سلاح
در ماده 3 موافقت نامه ماه منعکس گردید.
3-4 . خلع سلاح فضا در قطعنامه مجمع عمومی
بنا به ابتکار دولت ایتالیا، جلسه فوق العاده مجمع عمومی سازمان ملل تشکیل و قطع نامه ای به تص ویب
به منظور جلوگیری از رقابت تس لیحاتی در فضا، اقدامات بیشتر ی بای د » : رسید که اشعار می داشت
به دنبا ل ای ن قطعنامه، دولت ایتالی ا، در تا ریخ 26 مارس .« مطابق با مقررات معاهده فضا انجام شود
1979 در کمیته خلع سلاح ژنو طرح خود را برایتنظیم پروتکل الحاقی به معاهده فضا ارائه کرد.
البته، استفاده ا ز ماهوار ه ه ای شناس ایی، » نماینده ایتالیا در تشریح پیشنهاد خود اظهار داشت
نظارت و ارتباطات و هر سیستم فضایی که در توافقنام ه ه ای خلع سلاح و س ایر قراردادها ی
ای ن نظری ه ای ن مفهوم را .« محدود کننده تسلیحات برای تقوی ت ثبات باشد ممنوع نیس ت
میرساند که هر سیستم فضایی می تواند تقویت کننده ثبا ت استرات ژیک باش د. به موجب ای ن
طرح، آیا هر نوع اقدامات فضایی، ازجمله در ماه، که به عنوان تقوی تاثبات چن ین ادعای ی در
نظر گرفته می شود مجاز است یا نه؟ که در این بار ه نه مقررا ت مربوط به معاهده فضا و نه
موافقت نامه ماه به این سؤالات پاسخ نداده اند.
5. تجزیه و تحلیل
از فضای ماوراء جو با استفاده از سلا حهای متعارف ممنوع « دفاعی » اگرچه استفاده نظامی
نیست، اما به طور کلی انجام فعالیت های نظامی با سلاح های هسته ای در فضا، حتی اگر که ذاتاً
214 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
در » باشند، ممنوع است. چرا که هیچ فعالیت نظامی، تحت هیچ شرای طی نم ی توان د « دفاعی »
هم باشد. « سودمند » و « دفاعی » انجام شود، حتی اگر « جهت منافع همه کشورها
بر اساس تحلیل اسناد موجود، معاهده فضا در پی غیرنظامی ساز ی محدود فضا است و در
حال حاضر نمی توان با استفاده از آن، فعالیت ماهواره ها را ممنوع یا محدود ساخت هرچن د که
در خدمتاهداف نظامی باشند.
با استفاده از معیارهای ذکر شده برای ممنوعیت سلاح های هسته ای و انواع دیگ ر تسلیحا ت
کشتار جمعی مندرج در معاهده فضا، نمی توان انواع سلاح های لیزری (شیمیایی، الکترونیکی و
یا الکترون آزاد) را در زمره تسل یحات فضاپایه کشتار جمعی تلقی کر د. به علاوه، جنگ
افزارهای فضایی انرژی هسته ای، از شمول معاهده فضا خارج است زیر ا آثار تخریبی آنه ا با
پیامدهای تسلیحات کشتار جمعی برابری نمی کند. با این وجود، این معیار نم ی تواند در مور د
استفاده از سامانه های تسلیحاتی ضد ماهواره ای توجیه کنند ه باش د.آزمایش تسلیحات لیز ری
اشعه ایکس و اشعه گاما، و سلاح های پرتو ذرات در معاهده منع آزمایشات هسته ای ممنوع شده
است. اما توسعه و استقرار آنها در فضا با هیچ محدودیتی روبرو نیست و اقدام عاجل مبادی
ذی ربط سازمان ملل را طلب می کند.
استفاده انحصاری از فضا صرفاً برای مقاصد صلح آمیز غیرقانونی است؛ زیرا موجبمحدود
کردن حق دولت ها در مورد دفاع از خویش می باشد که در ماده 51 منشور سازمان ملل تضمی ن
شده است. اقدام تلافی جویانه در مقابل هر حمله ای که از داخل و یا خارج از فضا متوجه آنه ا
مع هذا ح ق دفا ع دول تها چ ه فرد ی و چ ه دست هجمع ی حق ی .(Fasan ,1998, p. شود ( 57
نامحدود نیستتا بتوان به هر شیوه و در هر مکان و یا به هر وسیله ای از آن استفاده نمود.
در تحلیل ماده 4 معاهده فضا م ی توان گفت؛ کاو شهای صلح آمیز و تحقیقات علمی
صرف نظر از اهدافی که دنبال می کنند چه توسط پرسنل نظامی یا افراد غیرنظامی انجام شود و یا
اینکه در کجا و از چه تجهیزاتی استفاده شود، مجاز است.
از دیدگاه حقوقی بکار گیری و استقرار سلاح در فضا به منظور حفظ منافع ملی دول ت ها و
که مستلزم کاربرد سلاح هست ه ای یا سلا ح ه ای کشتار « دفاع مشروع » در راستای اجرای اصل
جمعی نباشد، مجاز تلقی می شوند. اما این لزوماًَ به این معنا نیست که توسل به هر نوع تسلیحات
از فضا ی « دفاع ی » فضاپایه به موجب حقوق فضا مشروع تلقی می شود بلکه، صرفاًَ استفاد ه ه ای
ماوراء جو ممنوع نیست؛ برای مثال اگر سامانه های فضایی ضوابط مندرج در کنوانس یون های
ژنو(اصل تفکیک، ضرورت، تناسب و حفاظت از محیط زیس ت) و الزامات حقوقی منشور را
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 215
رعایت نکنند، اقدام تلافی جویانه علیه آنه ا مجاز است و م ی توانند مورد حمله واقع شون د.
استدلال عده ای از حقوق دانان که معتقدند تمام اشکال استفاده نظامی از فضا در تضاد با اصول
مندرج در ماده 1 معاهده فضا بوده و ممنوع می باشد نمی تواند از مبنای محکمی برخوردار باشد.
بررسی معاهده فضا نشان م ی دهد که استقرار هرگونه اشیاء حامل سلا حهای هست های و یا
تسلیحات کشتار جمعی در مدار اطراف زمین، اجرام آسمانی یا فضای ماوراء ج و را ممنوع ساخته
است، ولی به صورت تعمدی از اشاره مستقیم به کره ماه چشم پوشی نموده و آن را استثناء کرده
است. در واقع، نه تنها روزنه ای را برای عبور موشک های بالستیک باز گذاشته، بلکه استفاده از فضا
برای مقاصد نظامی دیگر که مستلزم قرار داد ن سلا ح های هست ه ای نباشد (مانند جاسوسی، پ ایش،
تبلیغات، و حتی احتمالاً استقرار بمب های هوشمند لیزری در فضا) را توجیه پذیر و مشروع م ی دان د.
علاوه بر این، می توان این گونه تحلیل کرد که این ماده به دنبال مشروعیتبخشی به استقرار پایگاه های
نظامی، استحکامات و تأسیسات هسته ای در سطح ماه و انجام آزمایشات هسته ای در آنجا می باشد.
معاهدات فضا هرگونه تعریفی از سلا حه ای کشتار جمع ی را از قل م انداخته است؛ که
موجب ابراز تفسیرهای مختلفی از مشروعیت قرار دادن تسلیحات در مدا ر در حا ل گردش به
دور زمین و اجرام آسمانی شده است. این برداشت های غلط موجب تشدید رقابت تسلیحاتی در
گردید که مصادیق آن را می توان در استفاده از ماهواره برای امور « نظامی سازی فضا » فضا و یا
نظامی و شناسایی، ارتباط و جهت یابی، اقدام تلاف ی جویانه علیه ماهوار هه ای مهاجم، توسعه
سلاح های ضد ماهواره و سلاح های لیزری، توسعه سیستم های رهگیری موش ک ه ای بالست یک
کاربرد « هر چیزی که ممنوع نیست ،مجاز اس ت » مشاهده کرد. اما می توان با استفاده از قاعده
آنها را مشروع تلقی کرد. در عوض، بر اساس اسناد موجود، قطع ا کاربرد تسلیحات شیمیایی،
باکتریولوژیک، هسته ای و سلاح های با آثار مشابه آنه ا نامشروع و غیرمجاز اس ت. همچنین
در اجرا م » ایجاد پایگاه ها ی نظامی، آزمایش تسلیحات فضای ی، و انجام مانورهای نظامی
برخوردار باشند. « غیرتهاجمی » ممنوع است حتی اگر این فعالیت ها از ماهیت « آسمانی
محقق بر این نظر است که باید گام های بیشتری جهت تفکیک انواع فعالیت ها و تجهیزات مجاز
و ممنوع برداشته شود. زیرا برخی از تجهیزات فضایی قابلیت استفاده دوگانه دارند، لذا در صور ت
بروز شک در اینکه آیا شیء تدافعی است یا تهاجمی، باید به نحوه استفاده آن (یا رویکرد
کارکردگرایی) توجه شود. بنابراین، موشک های بالستیک و قاره پیما، همچن ین تمام اش یاء فض ایی
نظامی که حامل سلاح هسته ای و یا سلاح های غیرمتعارف نبوده و برای مقاصد تدافعی بکار رون د،
مشروط به رعایت ضوابط حقوق مخاصمات مسلحانه در شمول نظام ممنوعیت قرار نمیگیرد.
216 فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی، سال چهاردهم، شماره 38 ، پاییز و زمستان 91
نتیجه
اطمینان از این که فضای ماوراء جو ازجمله ماه و س ایر اجرام آسما نی صرف ا بر ای اهداف
صلحآمیز مورد استفاده قرار خواهد گرفت و پرهیز دول تها از مداخل ه، حمای ت و ی ا اجازه
مستقیم یا غیرمستقیم، یا هرگونه مشارکت در هر اقدا م نظا می در فضا و اجرام آسمانی مانند
ایجاد پایگاه نظامی، تأسیسات و یا استحکامات، پرتاب و استقرار سامانه های تهاج می فضاپایه و
تسلیحاتکشتار جمعی در مدار زمین ، برگزاری مانورهای نظامی و آزمایش تسلیحات در فضا،
همواره از آرمان های جامعه جهانی بوده است. اما بررسی وضعیت موجود خلاف این را ثابت
کرده است و نشان میدهد نظام حقوقی حاکم به عنوان یک ابزار کنترل کننده گسترش
تسلیحات فضاپایه از توسعه تکنولوژی عقب مانده است.
تحولات فن آوری و منافع کشورها در نظا می سازی فضا نیازمند تنظیم مقررات حقوقی نوین
است. مقررات معاهده فضا توانسته تنها استقرار جن گ افزارهای کشتار جمع ی و هست های را در فض ا
ممنوع سازد و در روند غیرنظامی سازی کامل از موفقیت چندانی برخوردار نبو ده اس ت. قدر ت ه ای
فضایی از این خلأ حقوقی سوءاستفاده کرده اند و در رقابتی تنگاتنگ به توسعه تسلیحات فضاپایه خود
پرداخته اند. هنجارهای حقوقی موجود در اسناد حقوقی فضا و حتی مقررات ممنوعیت استفاده از زور
در منشور و اصول عرفی حقوق بشردوستانه نتوانسته از گسترش تسلیحات فضایی جلوگیری کند
با وجود این، اهمیت معاهدات فضایی به عنوان ابزاری برای ارتقاء صلح و امنیت ب ین المللی
را نباید دست کم گرفت. اشکالات و خلأ های آنها بیشتر جنبه سیاسی و تعمدی داشته و تابعی
از موازنه قوا میان در نظام دوقطبی بوده است. قدرت های فضایی از این نارسایی به بهترین وجه
ممکن استفاده کرده و همچنان حضور پررنگ خود را در عرص ه نظامی سازی فضا حفظ
کرده اند. با این حال، امروزه مصادیق روشنی از فرسایش سیاست دوقطبی و یا تضعیف شدن
پیمان های مختلف و بلوک بندی دردست است. اگرچه این مصادیق به معنای پایان رقابت آنه ا
در حوزه فضا تلقی نمی شود، لذا تنها راه دستیابی به خلع سلاح مطلوب در فضا، الزام به تنظیم
معاهده ای که متضمن ممنوعیت کلیه تسلیحات فضایی باشد، است.
ضرورت ایجاب می کند به موازات اختراعات و اکتشافات جدید در حوزه فضایی ب ه ویژه
در عرصه تسلیحات فضاپایه، مقررات حقوقی حاکم بر فضا متحول شده تا ضمن برخوردا ری
از انعطاف لازم، نیاز جامعه بی ن الملل ی را در خصوص منع تولید، استقرار ، کاربرد ای نگونه
تسلیحات پاسخگو باش د و این هنجارهای حقوقی به قواعد عرفی تبدیل گردند تا برای
دولت هایی که به معاهدات و اسناد حقوقی مرتبط با موضوع مورد بحث نپیوست هاند الزام آور
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 217
باشد. بنابراین در صورتی که هنجارهای موجود مورد تجدید نظر قرا ر گیرند و از ضمان ت
اجرای کافی برخوردار گردند، نظم جهانی بهتری حاکم خواهد شد.
پیشنهادها
در حال حاضر، هنجارهای حقوقی موجود قادر نیست از گسترش تسلیحات فضاپای ه جل وگیری
نماید. همچنین تحلیل های فوق نشان می دهد تفاسیر و برداش تهای مختلف از اسناد حقوقی
مصوب، موجب تردید د ر مشروعیت ب ه کارگیری و اعمال زور از طریق تسلیحات فضاپایه
و جلوگیری از روند « استفاده صلح آمیز از فضا » گردیده است. بنابراین در راستای تقویت اصل
نظامی سازی فضا، پیشنهادات زیر می تواند راهگشا باشد:
1) جهت نیل به حفظ صلح و امنیت بین المللی و تحکیم ممنوعیت استفاده نظامی از فضا،
بایستی اصول بنیادین عرفی، اصول مندرج منشور، اسناد حقوق فضا و موازین حقوق
بشردوستانه در کاربرد سامانه های فضایی رعایت گردد.
2) ممنوعیت تسلیحات فضاپایه تنها از طریق ایجاد یک نظام جام ع ممنوعیت تسلیحات
فضاپایه امکان پذیر است.
3) معیارها و شاخص های تفکیک تسلیحات کشتار جمع ی و بیولوژیک از سایر تسلیحات
متعارف باید مشخص شود.
4) در راستای ارتقاء امنیت تجهیزات، ماهواره ها و ایستگا ه ها ی فضایی ، محدوده امنیتی
مشخصی در اطراف آنها معین گردد و به اطلاع تمامی کشورها برسد.
باید « استفاده صلح آمیز » و « تسلیحات کشتار جمعی » ،« سلاح های هسته ای » 5) مفاهیمی چون
به روشنی تعریف گردد
6) تسلیحات فضاپایه با کاربرد دوگانه تفکیک گردد تا وضعیت حقوقی استفاده از
تسلیحات فضاپایه تدافعی و تهاجمی روشن گردد.
7) پروتکل الحاقی ویژه ای در موضوع خلع سلاح باید تنظیم و به معاهده فضا منضم شود.
8) برای رفع نگرانی حفاظت از تجهیزات و ماهواره ها، مناسب ترین آنها استفاده از رویکرد
کنوانسیون حقوق دریاهاست که حاشیه امنی را برای جزایر مصنوعی تعیین نموده است ؛ برای
ماهواره ها و تجهیزات فضایی نیز می توان محدوده ی خاصی را تعیین کرد.
الف) فارسی
- حسینی، سید ابراهیم( 1382 )، اصل منع توسل به زور و موارد استثن ای آن در اسلام و حقوق ب ین المل ل،
پژوهشکده فرهنگ و معارف اسلامی.
- خسروی، مجید( 1381 )، هوا و فضا از دیدگاه حقوقی، تهران:انتشارات سازمان عقیدتی سیاسی ارتش.
- رسو، شارل( 1369 )، حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمۀ سید علی هنجنی، جلد اول، دفتر خدمات
حقوقی بین المللی
- ضیایی بیگدلی، محمدرضا( 1386 )، حقوق جنگ، کتابخانه گنج دانش.
- نامی، حسن ( 1389 )، فضا بعد چهارم قدرت، تهران: نشر زیتون سبز.
- نواده توپچی، حسین( 1378 )، حقوق بین الملل فضا، جلد اول، انتشارات سازمان عقیدتی سیاسی ارتش.
- نواده توپچی، حسین ( 1387 )، ملاحظات مربوط به هوافضا در راهبرد ملی، مرکز تحقیقات استراتژیک
مجمع تشخیص مصلحت نظام.
ب) لاتین
-Jasani, B. (1984), The Military Use of Outer Space, SIPRI Yearbook, Taylor &
Francis, London.
-Convention on the Prohibition of Military or Any Other Hostile Use of
Environmental Modification Technique (ENMOD), 1976.
-Cooper, John C. (1946-1966), Self-Defense in Outer Space and the United Nations,
in: Ivan A. Vlasic (ed.), Explorations in Aerospace Law: Selected Essays by John
Cobb Cooper.
-Fasan, E. (1998), “Review of the Status of the Outer Space Treaties”, journal of
space law, No.26.1.
-Gennady Zhukov and Yuri Kolosov (1984), International Space Law, New
York: Praeger Publishers,
-Almond, Harry H. (1985), “Demilitarization and Arms Control: Antarctica”, 17
Case Western journal of international law.
-Brownlie, Ian (1964), “The Maintenance of International Peace and Security in
Outer Space”, 40 British Yearbook of international law.
-ICRC, (2005), Study on Customary Rules of International Humanitarian Law,
Cambridge: Cambridge University Press.
-Vlasic, Ivan A. (1995), Space Law and the Military Applications of Space
Technology, in: Nandasiri Jasentuliyana (ed.), Perspectives on International Law,
London: Kluwer Law International.
بررسی هنجارهای حقوقی در زمینه ممنوعیت تسلیحات فضاپایه 219
-Mushkat, M. (1970), “New Developments in Outer Space Law and their Role in
Increasing International Security”, Zur Zeitschrift.
-Felden, M. (1984), Recent Advances in the Use of Space for Military Purposes
and on Second Generation Nuclear Weapons, in: Outer Space,
-Marietta Benkö, (2002), The Problem of Space Debris: A Valid Case against the
Use of Aggressive Military Systems in Outer Space?, Benkö and Schrogl.
-Walzer, M. (2000), Just and Unjust Wars, New York: Basic Books, 3rd ed.
-Bourbonnière, M. (2005), “National Security Law in Outer Space: The
Interface of Exploration and Security”, 70 Journal Air Law &Commerce.
-Christopher M. (2002),“Military Use of the International Space Station and the
Concept of “Peaceful Purposes”, Air Force Law Review Vol. 53.
-Jasentuliyana, N. (1999), International Space Law and the United Nations, The
Netherland, Kluwer Law International.
-Ogunsola O. Ogunbanwo (1975) International law and Outer Space Activities,
Nijhoff, The Hague, Netherlands,.
- Oxford English Dictionary, (1984), New York: Oxford University Press.
-Lakshanan ,R. (1985), Prohibition of Weaponization of Outer Space, 28 proceedings
of the Twenty-eighth Colloquium on the Law of Outer Space .
-Ricky J. Lee (2003) ,“The Jus ad Bellum in Spatialis: The Exact Content and
Practical Implications of the Law on the Use of Force in Outer Space”, 29 Journal of
Space Law.
-Gorove, S. (1977), Studies in Space Law: its Challenges and Prospects,
Leyden/Nijihoff.
-Strategic Arms Limitation Talks (SALT II) from 1977 to 1979 between the U.S.
and the Soviet Union.
-The Strategic Arms Reduction Treaty (START) on 31 July 1991.
-The Symposium on Preventing an Arms Race in Outer Space, Disarmament,
vol. 7 (1984).
-The Treaty Banning Nuclear Weapon Tests in the Atmosphere, in Outer, 1653
(XVI) of 24 November 1961. 6 5 August 1963, UNTS, Vol. 480.
-The Union of Concerned Scientists report, March 1984.
-Treaty Banning Nuclear Weapon Tests in the Atmosphere, Outer Space and
Under Water. 480 UNTS 43 entered into force 10 October, 1963.
-Vereshchetin, V. S. (1982), “Against Arbitrary Interpretation of some Important
Provisions of International Space Law”, Proceedings of the 25th Colloquium. On the
Law of Outer Space,
-Dinstein, Y. (2001), War, Aggression and Self-Defense, 3rd ed. Cambridge:
Cambridge University Press.
)